قالب وبلاگ

مناطق كوهستانی ولایت تاریخی قره باغ كوهستانی كه در جنوب شرقی سلسله جبال قفقاز صغیر واقع شده است، قره باغ علِیا قره باغ كوهستانی نامیده می‌شود كه بخش جدائی ناپذیر قره باغ تاریخی است. این دو ناحیه جلگه‌ای و كوهستانی، در طول تاریخ، همیشه در كنار هم و در ارتباط تنگاتنگ با هم به حیات خود ادامه داده اند.

قره باغ علی ا یا قره باغ كوهستانی كه از سال ۱۹۸۸میلادی، جنگ شدیدی ما بین ارامنه و آذربایجانی‌ها در آن جریان دارد، چون در سال ۱۹۲۳میلادی، به علّت در اكثریت بودن ارامنه ساكن در آنجا،  با نقشه از پیش طرح شده‌ای، به این بخش از قره باغ، خودمختاری داده شده، در زبان تركی آذری به «داغلیق قاراباغ مختار ولایتی » (ولایت خود مختار قره باغ كوهستانی ) معروف است و در زبان روسی هم « ناگورنوقره باغ» نامیده می‌شود. « ناگورنو» به معنای كوهستانی و منظور از قره باغ هم همان قره باغ علیا یا قره باغ كوهستانی است كه در وسایل ارتباط جمعی دنیا نیز با این عنوان شناخته شده است.

قره باغ ولایتی است در جمهوری آذربایجان و در غرب ملتقای دو رود ارس و كُر كه میان آن دو رود قرار گرفته و نام سابق آن ارّان یا آران و نام اسبقش ولایت «اوتی» بوده است. قره باغ كه به شكل «قراباغ »«قاراباغ» نیز نوشته می شود، یك نام مركبّ تركی است و متشكّل از دو واژه قره یا قارا به معنای « انبوه ، فراوان، گسترده، زیاد، شلوغ، مزدحم و رنگ سیاه »[1]و باغ به معنی«درخت زار، بستان و گلزار »[2]است.

« قره باغ به منطقه یا محلّی اطلاق می شود كه دارای باغ های وسیع و انبوه می باشد، آن گونه كه رنگ سبز درختان ، ازانبوهی به سیاهی بزند. در ادبیٌات عرب، واژه ای به معنی سبز متمایل به سیاه ، به كار برده می شود. در ایران نیز آبادی ها و محل هائی به همین نام (قره باغ ) وجود دارد. »[3]

ازجمله : « قره باغ، دهستانی از بخش مركزی شهرستان شیراز و دیگری دهی است از دهستان انزل، بخش حومه شهرستان ارومیّه، در ۶۳ كیلومتری شمال ارومیه.... شغل اهالی زراعت و جاجیم بافی است. »[4]

همچنین : « قراباغ، نام ناحیتی است به شمال و شمال غربی چمن كالپوش، طایفه گرایلی سابقا" به آنجا سكونت داشته اند و پس از قتل نادر، این ناحیه یر اثر حمله تركمانان خراب شد و از بین رفت. گرایلی نام ایل ترك نژادی بوده كه در حدود ولایت استرآباد مكان داشته اند. در ص ۱۵۶ مطلع الشمس ( ج۱ ) تاریخ این ایل چنین آمده است : « از قوچان تا بجنورد و جاجرم و كالپوش مسكن طایفه گرایلی كه در اصل گرائیت‌لی می‌باشد بوده است....یورت گرایلی كه قوچان، شروان و بجنورد و سملقان باشد.»[5]

پروفسور مینورسكی در تعلیقات خود بر تذكر¸الملوك از دو قره باغ دیگر نیز خبر می دهد :

«قراباغ[6]واقع در مغرب غزنِین در افغانستان و اراضی قراباغ[7] نزدیك كرمینه »[8]

سرزمین مورد بحث ما كه نخستین بار در قرن هشتم هجری در كتاب «نز‏ھ¹القلوب » تالیف حمداللٌه مستوفی قزوینی، نام قره باغ را به خود اختصاص داد، سابقا"با نام « ارّان» یا «آران » شناخته می شده و به قول پروفسور مینورسكی : «.... شاید با یك ایل ترك كه اكنون اثری از آن نیست، مرتبط باشد. قراباغ كه مركز آن شوشی است در میان دو رود كُر و ارس (ارّان قدیم) قرار دارد.»[9]

كسروی نیز بر این عقیده است كه : «در لشكر كشی‌های امیر تیمور و داستان تركان آق قویونلو و قره قویونلو در كتاب ها به نام ارّان برنمی‌خوریم، مگر آنجا كه قره باغ را یاد نموده ، قره باغ ارّان می‌خوانندش.»[10] این نوشته نیز نشان می‌دهد كه از زمان‌های قبل از حمله امیر تیمور،  نام ارّان منسوخ شده و نام قره باغ به تدریج جای آن را گرفته است.

در سال ۱۹۱۷ میلادی ، بر اثر انقلاب هائی كه در ماههای فوریه و اكتبر در امپراطوری روسیه به وقوع پیوست و منجرّ به فروپاشی تزاریسم در این كشور گردید ، یك فرصت تاریخی بی نظیر برای ملّت های تحت ستم این رژیم خودكامه، از جمله آذربایجانی های آن سوی ارس به وجود آورد كه خود را از اسارت حقارت بار صدساله روسیه تزاری كه زندان ملل نام گرفته بود رهائی بخشند. هنگامی كه مردم آذربایجان ، برای به دست آوردن استقلال مجاهدت می كردند ، ارامنه از زدن هر ضربه ای به آنان دریغ نمی كردند. به طوری كه در ۳۱مارس ۱۹۱۸ ( ۱۱ فروردین ۱۲۹۷ شمسی ) تقریبا دو ماه قبل از اعلام استقلال آذربایجان ، در اغلب مناطق با یورش به مردم بی سلاح این دیار، به قتل عام آنان دست زدند و جنایات هولناكی آفریدند. این نسل كشی ارامنه در باكو و دیگر نقاط آذربایجان،چنان فاجعه بار است كه همه ساله روز ۳۱مارس ( ۱۱ فروردین ) را به عنوان ( سوی قدیم = نسل كشی) یاد كرده و خاطره قربانیان آن روزهای سیاه را طی مراسمی در جمهوری آذربایجان زنده نگه می دارند.

در این جنگ های طولانی ، مسلمانان این نواحی ، در مقابل ارتش متجاوز تزار ، مردانه پایداری كردند كه نماد این مقاومت، پیكار مردم گنجه و جوادخان حاكم این شهر بود كه حماسه جاودانی از خود به یادگار گذاشتند. ولی همكاری ارمنیان با نیروهای مسلّح روسیه ، یكی از عوامل مهمّ شكست ایرانی ها و از دست رفتن ۱۷ ولایت آن سوی ارس بود.

در این پیكارهای سرنوشت ساز، سرزمین قره باغ كه از جبهه های اصلی نبرد بود ، برای هردو طرف متخاصم، اهمیت حیاتی داشت. چنان كه « احمد بیگ جوانشیر» مورّخ آذربایجانی قرن نوزدهم در این باره می نویسد: « این قلعه [شوشا] برای ایران به عنوان كلید قفقاز و برای روسیه به منزله درهای ایران شمرده می شد.»

علاوه بر این ، قره باغ كه یكی از كانون های تشیع (حتّی قبل از صفویه) بود، نگهداری آن در این جنگ ها از اهمیت مضاعفی برخوردار بود ، به قول ژان یونیر :

شیعیان در گنجه تا ده فرسنگ به استقبال مرشد خانقاه رفتند و بهترین خانه گنجه را برای سكونت شاه ختائی آماده نمودند. شاه اسماعیل از این شهر بود كه به جنگ شروانشاه رفت و او را شكست داد و این اوّلین گام برای پیاده كردن برنامه‌هایش در ایجاد دولت صفوی بود.

تا آن روز ، فرمانروایان سلسله‌های مختلف كه تبریز را پایتخت خود قرار داده بودند ، از قره‌باغ به علت آب و هوای مناسبش , به عنوان قشلاق استفاده می‌كردند. پس از تثبیت قدرت شاه اسماعیل صفوی و استقرار سیاست تمركز در ایران به پایتختی تبریز و با یكپارچه شدن ولایات مختلف آذربایجان , این ایالت به مركزیت تبریز به چهار بیگلربیگی تقسیم گردید :

۱ ـ تبریز ۲ ـ قره‌باغ ۳ ـ چخورسعد ۴ ـ شروان

بیگلربیگی قره‌باغ شامل گنجه , بردع , برگشاط , لوری و جوانشیر بود.

در دوران سلطنت نادرشاه افشار , تغییراتی در قره‌باغ به وجود می‌آید و در سرنوشت آتی این سرزمین تأثیر می‌گذارد. بنابه نوشته نویسندگان كتاب « ماهیّت تحوّلات در آسیای مركزی و قفقاز »:

ملكشاه سلجوقی با قرار دادن سراسر ارّان – آذربایجان را تحت حكومت پسر عمّش قطب الدّین اسماعیل بن یاقوتی كه به وی لقب ملك داده شد، این اهمیت را به رسمیت شناخت.

علاوه بر این ، كشف آتش كه از بزرگترین كشف های بشر می باشد ، در این سرزمین پر حادثه اتّفاق افتاده و سبب تحوّلات شگرفی در زندگی انسان ها گردیده است. بر اساس شواهد موجود ، كشف آتش در حدود یك میلیون و ۲۵۰ هزار سال پیش صورت گرفته است.

گروههای انسانی كه در این نقطه از كره ارض می زیستند ، رفته رفته به قبایل و عشایر تقسیم گردیده و بالاخره با پیدایش فلّز ، گسترش جوامع شهری و توسعه سوداگری ، ساكنان این دیار ، دست به تشكبل دولت ها و حكومت ها زده اند.

ولایت های شمالی آذربایجان و نیز داغستان جنوبی ، در دوران باستان ، آلبانیا نامیده می شد. در اراضی آلبانیا ۲۶ تیره زندگی می كردند كه به زبان های گوناگون سخن می گفتند. بزرگترین این تیره ها اوتی ها بو دند. باز ماندگان آنان هنوز هم به نام «اودین ها » در ناحیه قوت قاشین جمهوری آذربایجان زندگی می‌كنند. تیره های لولوبی و گوتی در هزاره های دوّم و سوّم پیش از میلاد ، در بخش های جنوبی و خزر ها یا كاسپی‌ها در غرب و جنوب غربی بودند كه نام سرزمینشان نیز كاسپانا بود. دریای خزر ، خود به همین نام خوانده شده است.

تیره های مختلفی كه در آن برهه ها در آن سوی ارس به ویژه قره باغ زندگی می كردند ، در شكل گیری فرهنگ و تاریخ این سرزمین ، آثار خود را برجای گذاشته اند. یكی از این تیره ها « گوتی »ها بودند كه آشوریان ، آن ها را « قوتی» نوشته اند. این قوم در تاریخ قدیم آذربایجان و در حیات مادی و معنوی این سرزمین نقش مهمی ایفاء كرده است.

برای اوّلین بار « ای.روسی» توركولوژیست مشهور ایتالیا در سال ۱۹۳۷ میلادی ، طی بررسی فرآیند های زبان شناسی درزبان تركی ، كلمه « گوتی» را واریانتی از شكل نوین اوغوز دانسته است.

ولایت ارّان آن روزی و قره باغ امروزی ، در سال ۲۵ هجری ، در دوران خلافت عثمان بن عفّان ، به دست « سلمان باهلی » سردار عرب گشوده شد و از همین سال ها كه مردم این دیار ، اسلام را پذیرفتند ، قره باغ جزو سرزمین های مفتوحه مسلمان نشین درآمد و سرنوشت و هویت مردمان این خطّه دگرگون گردید. قبول اسلام توسّط مردم قره باغ ، مذاهب  دیگر ( مسیحیگری و آتش پرستی) را از رونق انداخت و میان مردم ، نوعی وحدت دینی پیدا شد.

گفتنی است ، تا اختلاف و فتور در دولت خاندان عبّاسی رخ نداده بود ، حكمرانان همه ممالك اسلامی از جمله آذربایجان ، از طرف خلیفه گمارده می شد. ولی از اوایل قرن سوّم هجری كه قدرت خلافت عبّاسی ، رو به ضعف نهاد ، در آذربایجان از جمله ارّان هم گردنكشانی قدعلم كرده و بنیاد حكمرانی مستقل گذاردند.

نخستین سلسله ای كه با استقلال بر سرزمین آذربایجان و از جمله ارّان آن روز و قره باغ امروز حكم راندند ، سالاریان و شاخص ترین فرد آنان ، سالار مرزبان بوده است.

بر اثر ضعف سالاریان ، روّادیان در جنوب و شدّادیان در شمال ارس به قدرت رسیدند.فرمانروایان شدّادی ده تن و كرسیشان دوین ( دبیل ) و سپس گنجه بود.

ظهور خاندان ترك سلجوقی در تاریخ اسلام ، از وقایع بزرگ و به منزله شروع دوره جدیدی  است. در سال ۴۴۶ ﻫ.ق /۱۰۵۴ میلادی ، طغرل سلجوقی به آذربایجان آمد تا روّادیان و شدادیان را به ترتیب در تبریز و گنجه تحت فرمان خود درآورد. در سال ۴۵۹ ﻫ.ق / 1067 میلادی آلپ ارسلان در ارّان بود و پس از آن ، والیان ترك به حكومت كرانه های غربی دریای خزر تا دربند منصوب گردیدند.

بنا به نوشته مؤلّفین تاریخ ایران در دانشگاه كمبریج : « از همین دوره ، اهمیت ویژه آذربایجان به عنوان پایگاه توسعه طلبی تركمن ها آغاز می شود. آذربایجان به عنوان ولایت مرزی  كه دارای مرز مشترك با قدرت مسیحی بود ، درّه های حاصلخیز با سنّت دیرپای غزا با كفّار ، در تبدیل آذربایجان به مركز تجمّع تركمنان ، دست به دست هم داده بود و از همین دوره بود كه این سرزمین به یافتن صبغه قومی و زبانی ترك [ آذری] آغاز كرد و این صبغه را تا امروز حفظ كرده است. »