من توركم ، آذری یوخ Vətən Anadır ANA çağırır bizi
| ||
|
یازیچی: Prof. Qəzənfər Şirin oğlu Kazımov
آذربایجاندا ائتنیك آد یالنیز «آلبان» آدی دئییلدی. جنوب حیصه آتروْپاتئنلر، شیمال حیصه آلبانلار، جنوبدا آتروْپاتئنا دیلی، شیمالدا آلبان (آران) دیلی ایفادهلری ایشلهنیردی. عربلرین آذربایجانا مۆداخیلهسی ایله بۆتون بۇنلاردا دیَیشیكلیك اوْلور. ‘تورك ائتنیك آدی بئش عصردن - ساسانیلر دؤوروندن كۆتلویلشمهیه باشلامیشدی، ساسانیلر چیندن ایرانا قدر بؤیوك بیر ارازیده یارانمیش تۆرك خاقانلیغی ایله علاقه ساخلاییر، بعزن قوْهوملوق مۆناسیبتلرینه گیرمهلی اوْلوردولار. بۇ مینواللا آذربایجان تۆركلرینی ده ‘تورك آدلاندیریردیلار. و دیگر طرفدن، خاقانلیغین اؤز دؤورونده خاقانلیق تۆركلرینین آذربایجانا آخینی داوام ائتمكده ایدی. عربلر شیماللی-جنوبلو بۇ اؤلكهنی ده (آذربایجانی) «تۆرك اؤلكهسی» بیلیر و ‘تورك اؤلكهسی آدلاندیریردیلار. لاكین عربلر جنوب اراذیلریندن تدریجن شیمالا قالخدیقلاری و آتروْپاتئنا سؤزونو اؤز شیوهلرینده ‘ازربایجان شكلینه سالدیقلاری، آذربایجانلیلاری قێسا شكیلده آذری آدلاندیردیقلاری اۆچون بۇ ایستیلاهی شیمال تۆركلرینه ده تطبیق ائتمهیه باشلامیشدیلار. اوْنا گره ده ‘تورك ایستیلاهی یالنیز ‘البان آدینی دئییل، ‘مادالی و ‘اتروْپاتئنالی آدلارینی دا عوض ائتمهیه باشلامیشدی. عینی وظیفهنی آذری سؤزو ده یئرینه یئتیرمكده ایدی. بۇ ایستیلاهلارین ایشلنمهسی، بعضی تاریخچیلرین قئید ائتدیكلریندن فرقلی اوْلاراق، «سككیز-دوْققوز عصرلردن سوْنرا» یوْخ، ائركن باشلامیشدی - تۆرك سؤزو بئش، آذری سؤزو یئددی عصردن. خالقین و اوْنون دیلینین تشككولو جنوبلو-شیماللی واحید پروْسئس كیمی بیرلیكده گئتمیشدیر. ایسكندرین ایشغالی دؤورونده، پارفییا آسیلیلیغی دؤورونده، ساسانیلر دؤورونده، عرب ایستیلاسی دؤورونده دایم شیماللا جنوب بیرلیكده اوْلموش، بیر جانیشینلیكده بیرلشدیریلمیشدیر. اوْنا گؤره ده تكجه آتروْپاتئنا و یا آلبان دیلینین تشككولوندن دئییل، صؤحبت هر ایكی ارازینین بیرگه تۆرك-آذری دیلینین تشككول و اینكیشافیندان گئدیر. بۇ دیل آرتیق بئش عصرده بۆتؤولوكده عۆمومخالق دیلی شكلینده تشككول تاپمیشدی. آلتی-سككیز عصرلر شیفاهی ادبی دیلین تشككول و اینكیشافی دؤورو كیمی تاریخه داخیل اوْلور. گلمه تۆرك طایفه لارینین هامیسی یاخین و قوْهوم طایفه لار ایدی، دیللری بیر-بیریندن آز فرقلهنیردی. اوْدور كی هئچ بیر طایفه نین یئنی گلیشی ادبی دیلین تشككولو یوْلوندا آغیرلیق تؤرتمهمیشدیر. عكسینه، فارس اننهسی، عرب آسیلیلیغی ساده خالق دیلینی یازیدا آغیرلاشدیرمیشدیر. سوْنراكی عصرلرده خالق بۇ تعسیردن، بۇ آغیرلیقدان خلاص اوْلماغا چالیشمیش و بۇنا تدریجن مۆوففق اوْلموشدور. اوْنا گؤره ده ائتنوْگئنئزی ایكی مرحلهیه آییرماق منطیقی دئییل. واحید ائتنوْگئنئزین تشككولو بئش عصره عایددیر. سلجوق اوْغوزلاری آذربایجاندا گئنیش مسكن سالمامیش، مۆعیین مدت یاشاسالار دا، كیچیك آسییایا ایرهلیلهمیشلر. اوْنلارین دیل-نیطق تعسیری ده داها چوْخ آذربایجانین قرب قروپو شیوهلرینده مۆشاهیده اوْلونور. ق.قئیبوللایئو آنادوْلودا تۆرك دیلینین تشككولو ایله آزربایجاندا تۆرك دیلینین تشككول سپئسیفیكاسینی فرقلندیرمكده تام حاقلیدیر و بۇ جهتدن بیر چوْخ تاریخچی و دیلچیلردن یۆكسكده دۇرور: «تۆركییهده و آزربایجاندا ائتنیك پروْسئسلرین فرقلی جهتلری واردیر. تۆركییه ارازیسینده حقیقتن تام تۆركلشمه پروْسئسی گئتمیشدیر و بۇ پروْسئس هم ده خریستیان دینینین ایسلاملا عوض اوْلونماسی پروْسئسی ایله یاناشی گئتمیشدیر. آزربایجانلیلارین ائتنوْگئنئزینده تۆركلشدیرمه (آسسیمیلیاسییا) ائتنیك پروْسئسین كاراكتئریك خۆصوصیتی اوْلمامیشدیر، چۆنكی بۇرادا تۆرك ائتنوْسلاری اولدن آپاریجی روْل اوْیناییردی».(6؛209) بیر تاریخچینین دیلی ایله سؤیلدییمیز بۇ فیكیرلری بیز دفعهلرله قئید ائتمیشیك. قایناقلار گؤستریر كی، آذری دیلی آذربایجانین ائركن تۆرك اهالیسینین دیلی اوْلموش، فارس دیلیندن و پهلوی شیوهلریندن فرقلنمیشدیر. «عصریمیزین 20-جی ایللرینه كیمی و داها سوْنرا تاریخی اننه آذری مفهومونو آذربایجانلیلارین آدی ایله باغلامیشدیر». (4؛ 226) آذری دیلینی آذربایجان تۆرك اهالیسینین دیلی سایانلارا (لئسترئنچین و ب.) اعتیراض ائتسه ده، ه.كسروی عرب ایشغالیندان باشلایاراق، آذربایجاندا ایشلنن دیلین آذری دیلی اوْلدوغونو تسدیق ائتمیشدیر: «كسروییه گؤره، آذربایجانلیلار ایسلامیتین بیرینجی عصریندن تۆرك دیلی یاییلانا كیمی آذری دیلینده دانیشمیشلار». (11؛ 115) بۇ فیكرین هر ایكی باشی، یعنی آذری دیلینین ایسلامیتین بیرینجی عصریندن یئرلی اهالی «تۆركلشنه» قدركی دؤورده ایشلنمهسی منطیقسیز اوْلسا دا، «آذری دیلی» تئرمینینی یئددی-اوْن اۆچ عصرلر آراسیندا آذربایجان خالقینین دیلینین آدی كیمی تثبیت ائتمیشدیر. ه.كسروی و اوْنون همكارلارینین فیكرینه گؤره، بیرینجی مینیللیكده آذربایجان ارازیسینده یاشایان اهالی فارسلارین تعسیری ایله فارس دیلینه چئوریلمیش بیر دیلده دانیشمیش و فارسلاشدیریلمیشلار. «آذری دیلی» آنلاییشینین ماهیتینه دۆزگون وارمادان اوْنو فارس دیلینین بیر قوْلو حساب ائدن ه.كسروی نظره آلمامیشدیر كی، آذربایجان ارازیسینده ائ.ه. اۆچ-بیر مینیللیكلرده و ائرامیزین بیر مینیللیگینده آبوْریگئن و گلمه تۆركلر اوْ قدر گۆجلو ایدی كی، اوْنلارین دیلینی فارس دیلی هئچ جۆر آسسیمیلیاسییایا اۇغرادا بیلمزدی. عكسینه، یئرلی تۆرك دیلی آذربایجان ارازیسینه آخان یئنی تۆركلرله داها اینتئنسیو قایناییب-قاریشمیش و بیر چوْخ ایستیلاچیلاری دا تۆركلشدیرمیشدیر. ه.كسروی آذری دیلینین ماهیتینده باشقا دیلی دۆشونسه ده، بۇ، خالیص تۆرك دیلی ایدی و تۆرك دیلی اوْلماقلا حتی آذربایجانا كؤچورولن حاكم عربلری ده اؤز تعسیری آلتینا آلیر، اوْنلاری تۆركلشدیریردی. بئله بیر شرایطده تۆرك دیلینین فارسلاشدیریلماسیندان صؤحبت گئده بیلمزدی. ه.كسروی اؤزو فاكت قارشیسیندا قالاراق یازیردی:»آذربایجاندا اۆچ یۆز ایلدن آرتیق حؤكمرانلیق ائتمیش اوْلان عربلر نینكی بۇ ارازینین ساكینلرینین دیلینی دیَیشه بیلمهمیش، عكسینه، اؤزلری ده دیللرینی ایتیریب اوْنلارلا قاریشمیشلار» (11؛ 116) تاریخه آزاجیق نظر سالان هر كس بیلیر كی، عربلری آذربایجاندا تۆركلر آسسیمیلیاسییایا اۇغرادیب تۆركلشدیریبلر. اوْنا گؤره ده ه.كسروینین یۇخاریداكی سؤزلری تام حقیقتدیر. بۇ حقیقت، عینی زاماندا، منطیقی شكیلده ثبوت ائدیر كی، اوْ، بیله-بیله آذریلری ایراندیللی حساب ائتمیشدیر. عربلرین آذربایجانا ایلك گلیشی، ال-بلازورینین قئیدینه اساساً، اشعثین واختیندا اوْلموش، آذربایجان اهالیسی یئنیدن عربلره قارشی عصیان ائتدیكده آذربایجانا كۇفهدن خئیلی عرب گؤندریلمیشدیر. بیر قدر سوْنرا یئنه آذربایجانا كۇفه، بسره و سۇرییادان بیر سێرا عرب طایفهلاری كؤچورولموشدور. اوْنلار آذربایجاندا ایستهدیكلری قدر توْرپاق ساحهسی تۇتموشلار. لاكین آز سوْنرا اوْنلارین اؤزلری آراسیندا دۆشمنچیلیك یارانمیش، بۇ دۆشمنچیلیك سلاحلی توْققوشما ایله نتیجهلنمیش، یالنیز هارون ار-رشیدین زامانیندا ثابتلیك یارانمیشدیر. عربلر سوْنرالار اؤز اؤلكلری ایله علاقهنی ایتیرمیش، دیللرینی اۇنوتموش، تۆرك دیلینی منیمسهمیش، تۆرك عادتلرینی اؤیرنمیش و تۆركلشمیشلر. (12؛ 170-177) ه.كسروی فارس شوْوینیزمینین ان قاتی تبلیغاتچیسی كیمی دئییردی: «بیزیم فیكریمیزجه، بۇندان سوْنرا دمیر یوْلونون ایرانین شهرلرینی بیر-بیریله بیرلشدیرمهسی، هابئله كندلرده مكتبلرین آچیلماسی، مطبوعاتین كۆتلوی صۇرتده (كیتاب، مجموعه، قزئتین) یاییلماسی ایله علاقه دار اوْلاراق تۆرك دیلینین آرادان چێخماسی آذربایجاندا خۆصوصیله نظره چارپاجاقدیر. اوْلا بیلسین كی، بیر-ایكی عصردن سوْنرا بۆتون ایرانلیلار اۆچون بیر دیل اوْلسون و تۆرك، عرب، كۆرد، مازانداران، گیلان، سیسان، سیمنان، بختییار، لۇر، شۆشتر و دیگر لهجهلرین آدلاریندان باشقا بیر شئی قالماسین».(11؛ 120) هئچ شۆبههسیز، بۇ، عالیم اۇزاقگؤرنلیگی دئییلدیر و بۇ سؤزلر مۆعیین دایرهلره خیدمت اۆچون سؤیلنمیشدیر. آذربایجان ارازیسینده سوْن ایكی مین ایل عرضینده تۆرك دیلی گئتدیكجه داها چوْخ قوْل-قاناد آتدیغی حالدا، بیر سێرا باشقا ائتنوْسلار (تاتلار، تالیشلار، لزگیلر، اۇدینلر و ب.) اؤز دیللرینی قوْرویوب ساخلامیشلار. هیند-آوروْپا منشألی طایفهلار آذربایجان ارازیسینه سوْنرالار گلمیشلر: »اصلینده، هیند-آوروْپا دیل عائلهسینه منسوب آری منشألی طایفهلار ائر.او. ایكی مینیللیكده جنوبی-شرقی آوروْپادان اوْرتا آسییایا گلمیشلر. ائر.او. 1700-1500-جی ایللرده اوْنلارین بیر حیصهسی - وئدالار آیریلاراق هیندیستانا گئتمیش، ایندیكی فارسلارین، تاجیكلرین، افقانلارین، پامیرده ایراندیللی كیچیك خالقلارین، كۆردلرین، تالیشلارین، تاتلارین، كیلكلرین و س. اۇلو اجدادلاری ایسه اوْرتا آسییادا و افقانیستاندا قالمیشلار. ائر. او. بیرینجی مینیللیگین اوللرینده فارسلارین، كۆردلرین، تالیشلارین، تاتلارین، گیلكلرین و س. آری آدلانان اجدادلاری ایران ارازیسینه گلمیشلر.»(13؛ 39) هیند-ایران دیل قوْلو پارچالاندیقدان سوْنرا ایران قوْلو حاضیركی ایران یایلاسینین مركزینده و جنوبوندا مسكونلاشمیش، ائ.ه. بیر مینیللیگین اوْرتالاریندا ایران لهجهلرینده دانیشان بیر سێرا ائتنوْسلار آذربایجانین شرق و قرب رایوْنلارینا ایرهلیلهمیش، بۇرادا ایراندیللی ائتنوْسلارین اساسینی قوْیموشلار. آذربایجان ارازیسینده قدیمدن ایراندیللی طایفهلار اوْلمامیش، بۇ جۆر طایفهلار ائ.ه. بیر مینیللیگین اوْرتالاریندان گلمیشلر. بۇنو ای.الییئو اؤزو ده تسدیق ائدیر: «ایناملا دئیه بیلریك كی، الیمیزده ائله بیر فاكت یوْخدور كی، میدییالیلارین گلمه اِلِمِنت اوْلدوغونو ثبوت ائتسین. لاكین بۇنو دئیه بیلریك كی، هر هانسی بیر ایراندیللی طایفه میدییا ارازیسینه گلمیشدیر». (14؛ 90) ائركن اوْرتا عصرلرده - پارفییا دؤورونده بیر سێرا ایراندیللی طایفهلار آذربایجان اراذیلرینه كؤچورولموشدور. لاكین بۇنلار آزلیق تشكیل ائدیردیلر. اؤلكمیزین ارازیسیندهكی تاتلار، تالیشلار، كۆردلر، لاهیجلار یئنه ده ایكی مین ایل اولكی یئرلرینده یاشاماقدادیرلار و یئرلرینی چوْخ نادیر حاللاردا دیَیشنلر اوْلموشدور. تالیش زوْناسیندان آشاغیلاردا گیلان و مازانداران دیللری یاییلمیشدیر كی، بۇنلار پهلوی لهجهلریندن ساییلیر. ایران-فارس شوْوینیزمیندن فرقلی اوْلاراق، آذربایجاندا هئچ بیر ائتنوْسون دیلی سێخیشدیریلمیر. هئچ فارسلار دا ایستهدیكلرینه نایل اوْلا بیلمهیهجكلر، چۆنكی بیر خالقی نه قدر سێخسان، اوْ اوْ قدر گۆج توْپلاماغا چالیشاجاقدیر. آزلیق تشكیل ائدیب یئنی گلن ائتنوْسلارین دیلی اوْ زامان یئرلی دیل ایله تئز قوْووشا بیلر كی، اوْنلار قوْهوم دیللر اوْلسونلار. آذربایجانلیلارین قدیم دیلی اوْلان آذری دیلینی پهلوی دیلینین دیالئكتلریندن سایان عالیملر قصداً نظره آلمیرلار كی، تاریخین اۆزرینه اوْ قدر قالین پرده چكمك اوْلماز. «...آذربایجانین بیر سێرا علامه عالیملرینین تسدیقینه چالیشدیقلاری نظریهنین، یعنی آذری تۆركلرینین فارسدان دؤنمهسی «ایدئیاسی» اۇلو تاریخین تكرلرینین آلتینا زوْرلا سوْخوشدورولان پازدیر. سۆرتله آخیب گئدن، شۆتوین زامان قاتارینین پوْلاد تكرلری آلتینا پاز قوْیماغا سعی گؤسترمك، اؤزونو، اؤز حیسسیز، دۇزسوز، اندامسیز شخصی وارلیغینی تهلوكهده قوْیماق دئمكدیر. یعنی پازین عوضینه اؤزون دۆشه بیلرسن اۇ ایتی چارخلارین آلتینا». (16؛ 214) جنوبی آذربایجان اهالیسینین دیلیندن بحث ائدن عربدیللی قایناقلاردا آذری تئرمینی تئز-تئز خاتیرلانیر. یاقوت هموی (اوْن ایكی-اوْن اۆچ عصرلر) گؤستریر كی، «اوْنلارین (آذربایجان اهالیسینین - ق.ك.) دیلینی ال-آذرییه آدلاندیریرلار. اوْنو باشقالاری آنلامیر». یاقوبی (دوْققوز عصر)، مسودی (اوْن عصر) و باشقالاری دا «آذری دیلی» حاقیندا معلومات وئرمیشلر.(4؛ 222-223) اوْنلار بۇ دیلین تۆرك دیلی اوْلدوغونو قئید ائتمسهلر ده، اوْنو فارس دیلیندن فرقلندیرمیش و آذربایجان ارازیسینده فارس دیلی ایله یاناشی اساس دیل اوْلدوغونو سؤیلهمیشلر. چوْخ زامان ایران آسیلیلیغیندا اوْلان اؤلكلرین هامیسینین دیلینی فارس دیلی آدلاندیرمیش و یئرلی خالقین دیلی ایله رسمی دؤولت دیلی كیمی ایستیفاده ائدیلن فارس دیلینی عینیلشدیرمیشلر. مثلا، مسودی فارسلارا تابع اوْلان آذربایجان، ارمهنییه، آرران، بئیلقان، دربند، رئی، تبریستان، ال-ماسكات، شابیران، جۇرجان، نیسابور، هئرات، مرو كیمی اؤلكه و ویلایتلرین آدینی چكرك یازیر: «بۆتون بۇ اؤلكلر واحید ایدارهیه، واحید حؤكمدارا و واحید دیله مالیكدیر. اوْنلارین دیللری بیر سێرا فرقلره باخمایاراق، بیردیر، چۆنكی یازدیقلاری حرفلر عینیدیر، حرفلرین بیرلشمهسی ده عینیدیر. آنجاق دیگر نیسبتده گؤتورنده بۇنلار، مثلا، (نئجه كی)، پهلوی (ال-فحلوییه)، دری (ال-درییه)، آذری (ال-آذرییه) و باشقالاری فارس دیلیندن فرقلهنیرلر». (4؛ 224) گؤروندویو كیمی، مۆلیف بۆتون بۇ اراذیلرده ایشلهدیلن الیفبا ایله دیللری عینیلشدیرمیش، دیللر آراسینداكی كسكین فرقلره جدی دقت یئتیره بیلمهمیش، اوْنلاری بیر-بیرینه یاخین سایمیش، لاكین سوْن مقامدا یئنه فرقلندیرمهیه مجبور اوْلموشدور. آذری دیلینی فارس دیلی حساب ائدنلرین سؤیكنهجكلری اوْندان عبارتدیر كی، آذری آدلی فارسدیللی بیر طایفه اوْلموشدور و آذری دیلی ایفادهسی ده اوْنلارین دیلینین آدی كیمی یاییلمیشدیر. بۇنون عكسینه، بئله بیر فیكیر ده وار كی، آذری سؤزو «دیللری بیزیم دیلین كؤكونده دایانان» آس طایفه آدیندان و ار سؤزوندن عبارت اوْلوب (سوْنداكی -بیر منسوبیت بیلدیرن شكیلچیدیر)، ‘اس ارلری دئمكدیر. (15؛3) بۇ آسلار حاقیندا افسانهلر بؤیوكدور و اوْنلار بۆتون آسییانین، حتی اۇقوْر-فین دیللرینین كؤكونده دایانان بیر طایفه كیمی سجیهلندیریلیر. ایرانشوناسلار ایسه، دئدیگیمیز كیمی، آذریلری ایران طایفهلاریندان بیری حساب ائدیب ایراندیللی اهالی سایمیشلار. بیز قئید ائتمك ایستردیك كی، بلكه ده آذربایجان سؤزونو افسانوی قدیم آسلارلا باغلاماق اوْلار، لاكین بۇ خالقی و اوْنون دیلینی فارسدیللی گۆمان ائدیلن بیر طایفه آدی ایله هئچ جۆر علاقهلندیرمك مۆمكون دئییلدیر. چۆنكی تاریخین آز-چوْخ یازیلی منبعلری اوْلان سوْن بئش مین ایلی عرضینده آذربایجاندا و حتی یاخین اطراف اراذیلرده آسر و یا آذری آدیندا تۆرك و یا ایراندیللی آپاریجی بیر طایفهیا تصادوف ائدیلمهمیشدیر. آذری سؤزو طایفه آدی اوْلماییب آذربایجان سؤزوندن یارانمیشدیر -آذربایجان سؤزونون قێسالدیلمیش فوْرماسی كیمی تشككول تاپمیشدیر. آنتارپاتیانو و آتروْپاتئنا سؤزلری اۇزون مدت اۇنودولمامیشدیر. موْنقوْل باسقینلارینی گؤزلری ایله گؤرموش گنجهلی كیراكوْس 1241-جی ایل حادثهلریندن بحث ائدهرك یازیر: «اوْنلار (موْنقوْللار - ق.ك.) گئتدیكجه فارسلارین بۆتون اؤلكهسینی، آترپاتاكانی، دئیلمی داغیتدیلار، قارشیلاریندا بیر مانعه قالماسین دئیه، هامیسینی بیر-بیر یاغما ائتدیلر».(5؛ 162) بۇ فوْرما - آترپاتاكان، طبیعی كی، ائرمهنی تلفّوظ فوْرماسیدیر و بۇ تلفّوظده سؤزون بیرینجی هئجاسینداكی آن الله آدینین «ن» صامیتی دۆشدوكدن سوْنرا ایرهلی چێخان «دز» قوْووشوق سسینین بیرینجی كوْمپوْنئنتینین كارلاشمیش واریانتی (د>ت) ساخلانمیشدیر. عربلر ایسه همین قوْووشوق سسین ایكینجی كوْمپوْنئنتینه اؤز دیللرینین كاراكتئرینه اۇیغون اوْلاراق اۆستونلوك وئرمیش، سؤزو آدزیربیجان - آزیربیجان - آذربیجان شكلینده تلفّوظ ائتمیشلر. آذری سؤزو بۇ سؤزدن، بۇ تلفّوظدن یارانمیشدیر. طبیعی كی، عرب ایشغالینا قدر و سوْنرالار دا مۆختلیف دیل مۆحیطینده (یئرلیلرین، قوْنشولارین، گلمهلرین دیلینده) آتروْپاتئنا دیلی، آذری دیلی، آرران دیلی، تۆرك دیلی و س. تئرمینلر پارالئل ایشلنمیشدیر. جنوب آزبایجان ایدی، لاكین ائله بیر وضعیت یارانمیشدی كی، آرا-سێرا «آرران» سؤزو ایشلهدیلسه ده، عربلر اۆچون «شیمال» و «جنوب» صؤحبتلری یوْخ ایدی، عربلر آررانی دا «آذربایجان» آدلاندیریردیلار. واحید آذربایجان وار ایدی و بۇنو منبعلر ده تسدیق ائدیر. ن.ولیخانلی بۇ جهتی خۆصوصی نظردن كئچیرهرك یازمیشدیر: «...عرب مۆلیفلری زاقافقازییانین ایشغالی ایله باغلی حادثهلری قئید ائدهرك، آرران - آلبانییا اراذیلرینی هم ده آذربایجان آدلاندیریردیلار. فاكتلارا دقت یئتیرك. ال-كۇفییه گؤره، «ال-ادیه (ابن آلیه ال- كیندی) (عؤمر ابن-عبد ال-عزیزله گؤندریلمیشدیر، 717-720-جی ایللر - ن.بئش.) آذربایجان اؤلكهسینه یوْللانمیش و بئیلقاندا یئرلشمیشدیر... ال-هاریس ابن امر (ادیهدن سوْنراكی حاكم، یئنه عؤمر ابن-عبد الزیز طرفیندن تعیین ائدیلمیشدیر - ن.بئش.) آذربایجان اؤلكهسینه یوْللاندی و بردهده دایاندی. ال-جرره ابن-عبدالله ال-هكهمهنین (722-725، 729-730-جۇ ایللرده آذربایجان حاكمی) شكییه گلیشینی خاتیرلایاراق، ال-كۇفی یازیر: «اوْ (خلیفه هیشام - ن.بئش.) ال- جرره ابن-عبداللها امر ائتمیشدی كی، آذربایجاندا قالسین». ال-تبری و ابن ال-اسیرین معلوماتینا گؤره، 91-جی ایلده (709-710) مسلهمه ابن-عبد ال-مالیك تۆركلر (باشقا سؤزله، خزر) علئیهینه یئنی یۆروش تشكیل ائتدی «و آذربایجان ویلایتینده ال-بابی الده ائتدی، شهرلر و قالالار ایشغال ائتدی».(9؛ 80) بۇنلار چوْخ ماراقلی و چوْخ آیدین فاكتلاردیر. 1300 ایل اول آذربایجانین بۇ جۆر بۆتؤولویو اوْنون واحید خالقیندان، واحید دیلیندن خبر وئریر. خالقین دیلی تۆرك دیلی ایدی. تۆركلر قارا دنیزین و خزرین شیمالیندا، بۆتون اوْرتا آسییادا، آلتایدان بالكانا قدر گئنیش ارازیده یاییلمیشدی. اوْنا گؤره ده فرقلندیرمك اۆچون عربلر «آذربایجان» دئدیكلری بۇ ارازیده ایشلهدیلن دیلی «ال-آذرییه» - آذری دیلی آدلاندیریردیلار و بۇ، سوْن درجه اۇغورلو بیر تاپینتی ایدی. اگر ه.كسروی كیمیلرین غرضلی و یانلیش ادعالاری اوْلماسا ایدی، تاریخچیلریمیز بۇ اۇیدورمالارا اۇیماسا ایدیلر، بۇ آددان واختیله (ایگیرمی عصرین 70-جی ایللرینده) آذربایجانلیلار ایمتینا ائتمكله (و یا اوْنلاری بۇنا مجبور ائتمكله) بؤیوك سهوه یوْل وئرمز، آذربایجان ضیالیلاری آراسیندا «تۆرك دیلی» و یا «آذربایجان دیلی» صؤحبتلری ایله ایختیلاف یارادیلمازدی. اوْن بیر عصرین گؤركملی آذربایجان عالیمی خطیب تبریزینین (1030-1108) اؤز مۆعللیمی ابول اۆلا مرری ایله مشهور صؤحبتینده آذری دیلینین «آذربایجان اهالیسینین دیلی» كیمی تقدیم ائدیلمهسی «آذری دیلی» دئدیكده تۆرك دیلینین نظرده تۇتولدوغونا عیانی مثالدیر. صؤحبتین مظمونو بئلهدیر: «خطیب تبریزی دانیشیردی كی، نئماندا (شهرده) مررینین مسجیدینده من اوْنون (ابول اۆلانین) قارشیسیندا اوْتورموشدوم و اوْنا كیتابدان نه ایسه اوْخویوردوم. اوْ (خطیب تبریزی) دئدی: «من ایكی ایل ایدی اوْنون یانیندا قالیردیم. اؤز اؤلكمدن هئچ كیمی گؤرمهمیشدیم. بۇ زامان بیردن ناماز قێلماق اۆچون مسجیده داخیل اوْلان بیر قوْنشوموزو گؤردوم و اوْنو تانیدیم. شادلیقدان احوالیم تامام دیَیشدی. ابول اۆلا منه دئدی: «سنه نه اوْلدو؟» من اوْنا جاواب وئردیم كی، ایكی ایلدیر، اؤز اؤلكمدن هئچ كیمله گؤروشمهمیشم. بیر قوْنشومو گؤردوم. اوْ منه دئدی: «گئت، اوْنونلا صؤحبت ائله». من دئدیم: «قوْی درسیمی قۇرتاریم». اوْ دئدی: «دۇر، من سنی گؤزلهیهرم». من دۇردوم و اوْنونلا (قوْنشوملا) خئیلی آذریجه دانیشدیم و نه ایستهییردیم، هامیسینین حاقیندا سوْروشدوم. من قاییتدیم و اوْنون (ابول اۆلانین) حۆضوروندا اوْتوردوم. اوْ دئدی كی، بۇ نه دیلدیر؟ من دئدیم: بۇ، آذربایجان اهالیسینین دیلیدیر. اوْ دئدی، من (بۇ) دیلی بیلمیرم و باشا دۆشمورم. آنجاق سیزین بۆتون صؤحبتینیزی ازبر یاددا ساخلامیشام. بۇندان سوْنرا اوْ بیزیم بۆتون دانیشدیقلاریمیزی سؤزبسؤز تكرار ائتدی. قوْنشوم هدسیز درجهده تعجب ائتدی و دئدی، اوْ اوْنا معلوم اوْلمایانی نئجه ازبر اؤیرنه بیلمیشدیر». [463،س.145-146] (6؛ 129) ه.س.سۇمباتزاده بۇ گؤزل متنی اؤز اثرینده وئرمیش و آذری دیلینین ایران دیللریندن بیری اوْلدوغونو ثبوتا چالیشمیشدیر. حتی اوْن اۆچ عصرین بیرینجی رۆبونهدك یاشامیش یاقوت هموینین (1179-1229) یۇخاریدا وئردیگیمیز فیكری ده نتیجه چێخارماق اۆچون «اساس وئرمهمیش»، مۆلیف آذری دیلینین بیردن-بیره تۆرك-موْنقوْل تعسیری ایله ایزسیز یوْخ اوْلدوغو قناعتینه گلمیشدیر. آذربایجان ارازیسیندهكی ان خێردا ایراندیللی ائتنوْسلار بۇ گۆنه قدر یاشادیغی حالدا، «آذربایجان اهالیسینین دیلی» اوْلان آذری دیلی یوْخ اوْلوب آرادان چێخمیش، هئچ بیر ایز قوْیمامیشدیر. بۆتون آختاریش و تدقیقاتلاریندا دۆزگون یوْل تۇتان ق.قئیبوللایئوین «آذری دیلینی مۆعاصیر تالیشلارین دیلی سایماق اوْلار» (13؛ 224) ایفادهسی ده اوْنون یارادیجیلیغی اۆچون جدی قۆسوردور. اوْ، آذری دیلینی ایراندیللی بیر طایفه نین دیلی حساب ائتدیگی اۆچون بۇ دیلین جنوبی آذربایجان - آتروْپاتئنا ارازیسینده گئنیش یاییلدیغینی سؤیلهین عالیملرین - س.ی.قاسیموْوا، آ.پ.نوْووْسئلتسئو و باشقالارینین فیكیرلری ایله راضیلاشمامیش، اوْنون گئنیش یاییلا بیلدیگینه شۆبهه ایله یاناشمیشدیر.(13؛ 225) هئچ بیر عالیم خطیب تبریزی ایله مررینین صؤحبتیندهكی بیر مقاما دۆزگون دقت یئتیرمهییب. خطیبین دئدیگی سؤزو یانلیش اوْلاراق آذری دیلی شكلینده ایضاه ائتمیشلر. متنده آذری یوْخ، آذربی سؤزو ایشلنمیشدیر. ه.سۇمباتزاده همین احوالاتین ایلك منبعیینی گؤسترمكله رۇس متنی ایچریسینده سؤزون همین منبعده نئجه یازیلدیغینی دا عرب قرافیكاسی ایله قئید ائتمیشدیر. مۆلیف یازیر: «وئریلمیش پارچا ایلك نؤوبهده عبدولكریم ابن-محمّد اس-سمانینین (1114-1166) «كیتاب-ال-انساب» اثرینده مۆحافیظه اوْلونموش، خطیب تبریزینین اؤز یئرلیسی ایله صؤحبت دیلیندن بحث اوْلوناركن با-ل-آذربیجیدئ، ب. س. «آذری دیلینده» ایفادهسی قئیده آلینمیشدیر». (6؛129) ت.ای.حاجییئو م.محمودوْوون «پییادا... تبریزدن شاما قدر» (1982) اثرینه اساسلاناراق همین سؤزو آزربی شكلینده گؤسترمیشدیر. مۆلیف عینی احوالاتی خاتیرلایاراق سؤزون ایشلندیگی جۆملهنی بئله وئرمیشدیر: «آیاغا قالخدیم و آزربی دیلینده اوْنونلا خئیلی صؤحبت ائدیب منی ماراقلاندیران هر شئیی اوْندان سوْروشدوم». مۆلیف یئنه م.محمودوْوا اساسلاناراق یازیر: یئددی عصردن معلوم اوْلان منبعلرده عربلر آذربایجانا آزربیجان دئمیش و صیفت مقامیندا همین سؤزو آزربی شكلینده ایشلتمیشلر».(23؛5) بۇرادا ت.ای.حاجییئوین آزربی دیلینی «آذربایجان اهالیسینین تۆرك دیلی» آدلاندیرماسی بیزی ماراقلاندیرمیر - دیلیمیزین تاریخینه آز-چوْخ بلد اوْلان شخص باشقا جۆر دۆشونه بیلمزدی. بیزی ماراقلاندیران سؤزون هم فوْرماجا، هم ده مظمونجا اساساً دۆزگون معنالاندیریلماسیدیر. ه.سۇمباتزاده سؤزون یازیلیشینی دۆخگون وئرمیش، لاكین اوْنون اوْخونوشونو تحریف ائتمیشدیر، دیلین ماهیتینی ایسه معلوم منفور كوْنسئپسییانین مؤوقئییندن ایضاه ائتمیشدیر. ه.سۇمباتزادهنین همین سیتاتلا باغلی شرحلرینه قاییتماساق دا، تاریخچینین اؤز خالقینین و اوْنون دیلینین تاریخی بارهده بۇ قدر یانلیش و بسیط دۆشونجهلره مالیك اوْلدوغونو (باخ: 6؛129-130) دۆشوندوكجه حئیرتلنمهیه بیلمهدیك. م.محمودوْو و ت.ای.حاجییئوده بیز بیر اِلِمِنتین عرب الیفباسیندان دۆزگون اخز اوْلونمادیغینی گۆمان ائدیریك. بیز بۇ فیكیردییك كی، ماهیتله چوْخ باغلی اوْلان سؤز آزربی یوْخ، آذربی شكلینده اوْخونمالی ایدی و بۇ جهتدن ه.سۇمباتزاده عرب الیفباسی ایله سؤزو دۆزگون وئرمیشدیر: با-ل-آذربیجیدئ. سؤزون بۇ شكیلده اوْخونوشو اوْنا گؤره دوْغرودور كی، بۇ سؤز آذربیجان سؤزوندندیر، آذربیجان سؤزونون بیر حیصهسیدیر و «آذربایجان سؤزونون صیفت كیمی ایشلنن فوْرماسیدیر» دئدیكده بیزیم مؤوقئییمیزه مۆوافیق شكیلده گئنیش دۆشونولمهمیش اوْلسا دا، ت.حاجییئو حقیقتین اۆستونه گلیب چێخمیشلار. بۆتون بۇنلار گؤستریر كی، آذری سؤزو آس و یا آز طایفه آدی ایله دئییل، آذربایجان سؤزو ایله باغلیدیر و اوْ دا آیدین اوْلور كی، بۇ سؤز بیردن-بیره تاپیلمامیش، ایلك دؤورلرده عربلر آذربایجان دیلی آنلاییشینی آذربی دیلی شكلینده ایشلتمیش، تدریجن «ب» صامیتی ده آتیلمیش، آذری دیلی ایفادهسی تشككول تاپمیشدیر. بئلهلیكله، آذری سؤزو عرب ایستیلاسی زامانیندان اینتئسیو شكیلده ایشلنمیش و اوْ گۆندن كی عربلر بۆتون اؤلكهنی «آذربایجان» آدلاندیرماغا باشلامیشلار، اوْ گۆندن ده دیلیمیزه بۇ كؤكدن «-ال-آذرییه» - آذری دیلی دئمیشلر. ائتیموْلوْژی جهتدن آذربایجان سؤزونون كؤكونده نه دۇرورسا، «آذری» سؤزونده ده اوْ دۇرور. بۇ سؤز 1300 ایلدیر كی، ایشلنمكدهدیر. بس نئجه اوْلموشدور كی، «تۆرك دیلی» ایفادهسی بۇنو اۆستلهمیشدیر؟ گؤرونور، آذری دیلی بیر تئرمین كیمی داها چوْخ عرب تحصیللیلرین دیلینه مخصوص اوْلموش، عربلر آذربایجاندا اؤز مؤوقئیینی ایتیردیكدن سوْنرا «آذری» سؤزو ده ایشلكلیگینی ضعیفلتمیشدیر. لاكین بۇ سؤز ایشلكلیگینی ضعیفلتسه ده، تامامیله اۇنودولمامیش و بۆتون سوْنراكی مینیللیك بوْیو دایم آذربایجان تۆرك دیلینین یێغجام ایفاده واسطهسی كیمی گركلی اوْلموشدور. اوْن اۆچ عصرده علمی ادبیاتدا اؤز ایزینی ساخلادیغی كیمی، اوْن دوْققوز عصر منبعلرینده ده اؤزونه یئر تاپمیشدیر. شۆبهه ائتمیریك كی، آرادا اوْلان بئش عصرلیك منبعلرده ده بۇ سؤز ایشلنمهمیش دئییلدیر. لاكین بۇ دا بیر فاكتدیر كی، اوْن-اوْن ایكی عصرلردن «تۆرك دیلی» ایفادهسی اۆستون مؤوقئ قازانمیش، «آذری» سؤزونون ایشلكلیگینی محدودلاشدیرمیشدیر. ی.ب.یۇسیفوْو یاقوت هموینین (اوْن ایكی-اوْن اۆچ عصرلر) آذری دیلی حاقیندا معلوماتینی خاتیرلادیب قئید ائدیر كی، بۇندان سوْنرا «آذری دیلی حاقیندا قایناقلاردا داها معلومات وئریلمیر. بۇ دؤورده (اوْن ایكی-اوْن اۆچ عصرلر)، یقین كی، «آذری دیلی» آنلاییشی «تۆرك دیلی» آنلاییشی ایله عوض اوْلونور».(4؛ 225-226) مۆهوم بیر پروْبلئم كیمی بۇ دا ماراقلیدیر كی، بۆتون تۆرك خالقلارینین دیلی تۆرك دیلی اوْلدوغو حالدا، نه اۆچون تۆرك دیلی ایفادهسی یالنیز بیزیم دیلده، بیزیم دیل اۆچون مۆحافیظه اوْلونموشدور؟ اولجه اوْنو قئید ائدك كی، یۇخاریداكیلاردان بئله بیر نتیجه چێخارماق اوْلماز كی، تۆرك دیلی ایفادهسی اوْن اۆچ عصرده یارانمیشدیر. آلتی عصرین اوْرتالاریندا - 550-جی ایلده بۇمین خاقان بیر گؤیتورك دؤولتینی یاراتمیش و رسمی اوْلاراق «تۆرك» سؤزونو اؤز دؤولتینین آدی كیمی قبول ائتمیشدی: دؤولتلری تۆرك دؤولتی، دیللری تۆرك دیلی آدلانیردی. آلتی-یئددی عصرلرده 80 ایل عؤمور سۆرن بۇ دؤولت سوْنرالار اؤز مۆستقیللیگینی ایتیرمیش، 630-680-جی ایللر آراسیندا اهالی 50 ایل چین تابعلیگینده اوْلموشدور. 681-جی ایلده مۆستقیللیك قازاناراق ایكی گؤیتورك دؤولتینی (681-744) یاراتمیشلار. بۇ زامان گؤیتورك دؤولتی اؤز اراذیلرینی داها چوْخ گئنیشلندیرمیشدیر. سككیز عصرین ایلك گۆنلرینده (701) تۆركلر آرتیق شیمالدان ساسانیلرین كئچمیش سرحدلرینه گلیب چێخمیشدیلار. بۇ دؤورده آذربایجان و آران عربلرین ایشغالی آلتیندا ایدی. ائله بیر دؤور ایدی كی، عربلر آذربایجانی بۆتؤو گؤرور و اوْنون «قدیمدن تۆرك یۇردو» اوْلدوغونو یاخشی بیلیردیلر، دفعهلرله یئرلی اهالی ایله توْققوشمالی اوْلموشدولار. بیر طرفدن ده یئنی تۆرك آخینلاری داوام ائتمكده ایدی. آرامسیز اوْلاراق تۆركلر تۆرك یۇردونا آخیشیردیلار. بۇنا گؤره ده عربلر طبیعی، قانونی، منطیقی بیر ایش گؤرموش، فرقلندیرمك اۆچون تۆركدیللی آذربایجان اهالیسینی آذریلر، اهالینین دیلینی آذری دیلی آدلاندیرمیشلار. لاكین «آذری» سؤزونون رسمی ایشلنمه ایمكانلاری تۆركدیللی اهالینین اؤز دیللرینی «تۆرك دیلی» آدلاندیرماسینا مانع اوْلمامیش، یۇخاری دایرهلرده داها چوْخ «آذری دیلی»، گئنیش خالق آراسیندا «تۆرك دیلی» ثابتلشمیشدیر. عربلر بیر ایشغالچی كیمی ضعیفلهدیكجه «تۆرك دیلی» اۆستونلوك قازانمیشدیر. تصادوفی دئییلدر كی، بؤیوك نظامی ده اوْن ایكی عصرده «تۆركجه» سؤزونو ایشلتمیشدیر. شاهین مكتوبوندا دئییلیر: تۆركجهلیك بیزه وفالی اوْلماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تۆركوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل.(40؛ 35) پوْئما شیروانشاه منوچئهر اوْغلو ملیك آخسیتانین شاعره مۇراجعتی اساسیندا یازیلمیشدیر. شاه اؤزو اوْنو عرب-فارس اینجیلری ایله بزهمیی مصلحت گؤرموشدور. مزیهدیلر سۆلالهسیندن اوْلان شیروانشاهلار عرب نسلیندن ایدیلر و اوْن عصردن فارس دیلینین عاشقی اوْلماقلا سارایدا فارس دیلیندن ایستیفاده ائدیردیلر. شیروان دؤولتینین سوْنونا قدر ده (اوْن آلتی عصر) فارس دیلینه اۆستونلوك وئرمیش، تۆرك دیلینه حقارتله باخمیشلار. بۆتون بۇنلار آیدین و شۆبههسیزدیر. لاكین بیز شیماللی-جنوبلو آذربایجان تۆرك اهالیسینین دیلینین تۆرك دیلی آدلاندیریلماسینی ائرامیزین بیر مینیللیگینده عربلرین مۆشاهیده ائتدیگی «تۆرك اؤلكهسی» و یا یئنی تۆرك آخینلاری و یاخود دا گؤیتورك دؤولتی سرحدلرینین شیمالدان آذربایجانا چاتماسی ایله محدودلاشدیریلمالی اوْلان بیر پروْسئسین نتیجهسی كیمی تسووور ائتمیریك. بۆتون ایلكین تۆرك طایفهلاری اؤن آسییادا دوْغولدوغو كیمی، تۆرك سؤزو ده اؤن آسییادا دوْغولموشدور. لاكین سوْنرالار شرقده داها چوْخ گۆجلنمیش و گۆجلو بیر طۇفان كیمی اؤز دالغالارینی بۆتون قربه و اوْ جۆملهدن جنوبی قافقازا، داها آشاغیلارا یایان بیر دؤولتین آدی كیمی گئری قاییتمیشدیر. خالق اؤز وارلیغینی، مۆستقیللیگینی جانا دوْیدوغو ایشغاللاردان قوْروماغا چالیشدیقجا اؤز مدنیتینی، مادی-معنوی اؤزونهمخصوصلوقلارینی دا قوْروموشدور. بۇدور، یاقوت همویدن 70-80 ایل سوْنرا حمدوللاه قزوینی فارس دیلینده یازدیغی («نۆزهتول-قۆلوب» - «اۆركلرین ایلنجهسی») اثرینده آرتیق «تۆرك» سؤزوندن بوْل-بوْل ایستیفاده ائدیر: «خوْی تۆرك دییاری كیمی تانینمیشدیر». «تبریزلیلر گؤركلی بیر كیمسهنی جێندیر گئییمده گؤردوكده اؤز تۆرك دیلینده مثل چكیرلر: «هۆلوكی اۆزومو یێرتیق سبتده دۇرماز...» «بۇرادا یاشایان خالقین اۆزونون رنگی آغدیر، تۆرك دیللیدیر و چوْخو هنفی تریقتیندندیر» و س.(5؛ 169-170) بۇ دؤورده آرتیق قوْنشو آنادوْلودا عثمانلی دؤولتی (1299-1924) یارانمیشدی و دیللری رسمی اوْلاراق «عثمانلی دیلی» آدلانیردی. خزرین جنوب-شرقینده و شرقینده ایسه هر بیر تۆرك دیلینین آدی واردی و اوْنا گؤره ده آذریلرین اؤز دیللرینی «تۆرك دیلی» آدلاندیرمالاری اۆچون هئچ بیر رقابت و تهلوكه یوْخ ایدی. »آذری» سؤزو آز ایشلنسه ده، اۇنودولموردو. آذربایجان دیلینی ایلك دفعه رسمی دؤولت دیلی ائلان ائدن شاه ایسماییل، طبیعی اوْلاراق، «تۆرك دیلی»نه اۆستونلوك وئریر. شاه ایسماییل آذربایجانین حقیقی مۆستقیللیگینه چالیشمیش، اوْنا گؤره ده آنادوْلو تۆركلری ایله قاریشماماق، مۆستقیل آذربایجانین مۆستقیللیگینی ابدی ائتمك اۆچون عثمانلیلارین سۆننی مذهبی مۆقابیلینده شیعهلیگی گئنیشلندیرمكله یاناشی، دؤولت دیلینی و اوْنون آدینی دا بئین الخالق عالمه تام فرقلی شكیلده - خالقین ایشلتدیگی كیمی چاتدیریر و بۇ حال «آذری دیلی» تئرمینینین داها چوْخ محدودلاشماسینا سبب اوْلور. عینی آنلاییش حاقیندا ایكی تئرمیندن «تۆرك دیلی»نین اۆستونلوك قازانماسیندا حقیقتن شاه ایسماییلین خیدمتی بؤیوكدور. لاكین بۇندان ایستیفاده ائدن ایرانپرستلر خالقی و بۆتون علم، بیلیك صاحبلرینی آلداتماغا چالیشمیش، آذری دیلینین گۇیا ایران دیللری قروپونا داخیل اوْلان بیر دیل اوْلدوغونو و همین دیلین زوْرلا شاه ایسماییل طرفیندن مهو ائدیلدیگینی، یئرینه تۆرك دیلینین قوْیولدوغونو اثبات ائتمهیه جهد گؤسترمیشلر. آمما شاه ایسماییلین «جانینی قۇرتارانلار»، بۇ پروْسئسی - تۆرك دیلینین فارس آذری دیلینی هله اوْن دؤرد عصرده مهو ائتدیگینی، یالنیز سێخیشدیریلیب اردبیلده قالدیغینی ادعا ائدنلر ده وار.(17؛ 46) بۇنلار سوْن درجه منطیقسیز دۆشونجهلردیر. شاه ایسماییلین خیدمتلرینی اۇنوتدورماغا چالیشانلار دا واردیر: گۇیا شاه ایسماییلین عثمانلی سۇلطانلاری ایله بیر-ایكی یازیشماسیندان باشقا، قالان بۆتون دؤولت ایشلری فارسجا آپاریلمیش؛ آذربایجانلیلار شاه ایسماییلا كیمی و حتی اوْندان سوْنرا اوْن یئددی یۆزیللییه كیمی، كؤكجه ایران منشألی اوْلان آذری دیلینده دانیشمیش؛ شاه ایسماییل ایسه گۆج ایشلهدهرك بۇ دیلی آذربایجانلیلارا یابانچی اوْلان «تۆرك دیلی» ایله عوض ائتمیشدیر. حالبوكی آلمان عالیمی آدام اوْلئارینین یازیسیندا 1630-جۇ ایللرده، حتی پایتاختین صفویلر طرفیندن ایران شهری اصفهانا كؤچورولدویو چاغلاردا اجنبی ائلچیلرین قبولوندا سارایدا آذربایجان دیلینین ایشلندیگی گؤستریلیر. فرانسیز سییاهی ژان باتیست تاوئرنیئ ده عینی حقیقتی قئید ائتمیشدیر: «سارای آداملارینین دیلی تۆرك دیلیدیر». (5؛ 185) آذری دیلینین ایران دیل قروپونا عاید اوْلماسی بارهده ادعالار خالیص جفنگیاتدیر. بیر آنلیغا دۆشونك كی، بۇ ادعالار (آذربایجان اهالیسینین دیلینین آذری آدلانان ایران كؤكلو طایفه دیلی اوْلماسی) دوْغرودور و اؤلكه اهالیسینین دیلی فارس دیلیندن فرقلی (ادعاچیلارین فیكرینه گؤره، تالیش دیلینه یاخین) بیر دیل ایمیش. جمعی 37-38 ایل عؤمور سۆرموش شاه ایسماییل بۇ دیلی نئجه دیَیشیب تۆرك دیلینه چئویره بیلردی؟ شاه ایسماییلدان 200 ایل اول حمدوللاه قزوینی تبریز، خوْی كیمی ایری شهرلرین، پایتاخت شهرینین اهالیسینین تۆركدیللی اوْلدوغونو قئید ائدیرسه، «ایران كؤكلو» آذری دیلینده كیم دانیشیرمیش؟ یاقوت هموی عرب ایدی و چوْخ اوْلسا، فارس دیلینی ده بیلرمیش. گؤرونور، تۆرك دیلینی بیلمیرمیش. اوْنون، «اوْنلار آذری دیلینده دانیشیرلار، بۇ دیلی باشقالاری آنلامیر» دئمهسی بیر چوْخلارینی بۇ قناعته گتیریر كی، آذربایجانین اهالیسی ائله بیر سپئسیفیك ایران دیلینده دانیشیرمیش كی، اوْنلارین دیلینی باشقالاری آنلامیرمیش. اوْنون بیر چوْخ حاللاردا دۆزگون اوْلمایان، تقریبی مۆلاهیزهلری ایرانشوناسلارا قوْل-قاناد وئرمیشدیر. یاقوت هموی چوْخ زامان اؤز معلوماتلارینی گؤزو ایله گؤردوكلری اساسیندا دئییل، «ال-ایستخرینین دئمهسینه گؤره»، «سؤیلهییرلر كی»، «منیم ایناندیغیم تاجیرلردن بیری منه دانیشیردی كی»، «من دۆشونورم كی»، «آذربایجاندا من بردهده یاشامیش آداملار ایله گؤروشموش و اوْنلاری شهر حاقیندا سوْرغویا تۇتموشام، اوْنلارین دئمهسینه گؤره» كیمی «اساسلار» اۆزرینده قۇرموشدور. اوْنون دیللر حاقیندا معلوماتیندا دا بۇ جۆر قئیری-مۆعیینلیكلر مۆشاهیده اوْلونور: «اوْ (باب-ال ابواب - دربند) بیر چوْخ دۆشمن و مۆختلیف دیللرده دانیشان خالقلار احاطهسیندهدیر». «دئییرلر كی، باب-ال ابوابدان اوْ یانا اۇزانان داغلاردا 70-دن چوْخ خالق یاشاییر، بۇنلارین هر بیری آیریجا اؤز دیلینده دانیشیر و بۇ دیلی قوْنشولار باشا دۆشمور». (5؛ 167) دربنددن یۇخاریدا قافقازدیللی خالقلار یاشاییر و اوْنلار دایم بیر-بیرینی باشا دۆشوبلر. قافقازدیللیلردن باشقا، ایكینجی بؤیوك دیل قروپو هۇنلار، خزرلر و عۆموما تۆركلر ایدی. یۇخاریدا - شاه ایسماییل ایله باغلی سیتاتدا بیر فیكیر دوْغرودور: «آذربایجانلیلار شاه ایسماییلا كیمی و حتی اوْندان سوْنرا اوْن یئددی یۆزیللییه كیمی... آذری دیلینده دانیشمیش»لار. اصلینده، بۇنو بئله باشا دۆشمك لازیمدیر كی، اوْن یئددی عصرهدك آذربایجانلیلار «تۆرك دیلی» ایله یاناشی، اؤز دیللرینه «تۆرك دیلی» معناسیندا «آذری دیلی» ده دئمیشلر. بۇ، تام دوْغرو فیكیردیر. اوْن بئش عصردن باشلایاراق عثمانلی ایمپئرییاسی ضعیفلهمهیه، عثمانلی دؤولتی تۇتدوغو اراذیلری ایتیرمهیه باشلامیشدیر. نهایت، تدریجن تۆركلرین (عثمانلی تۆركلرینین) حاكمیت دایرهسی آنادوْلویا سێغیشمیشدیر. «عثمانلی ایمپئرییاسی»، «بؤیوك عثمانلی دؤولتی» كیمی ایفادهلر ده اؤز اهمیتینی ایتیرمیشدیر. بئله بیر واختدا یالنیز اؤز ازلی یۇردلاری ایله كیفایتلنمهلی اوْلان عثمانلی تۆركلرینه «آنادوْلو تۆركلری» ده دئییلمیشدیر. اوْنا گؤره ده اوْن دوْققوز عصرین سوْنلاری، ایگیرمی عصرین اوللرینده آذربایجان و آنادوْلو تۆركلرینی فرقلندیرمك اۆچون یئنیدن «آذری» سؤزونه احتیاج آرتمیشدیر. و بۇ زاماندان «آذری» سؤزو داها چوْخ ایشلنمهیه باشلامیشدیر. بئلهلیكله، عرب ایشغالیندان (یئددی عصر) بۇ گۆنه قدر «آذری دیلی» حقیقی معنادا «تۆرك دیلی»نین سینوْنیمی كیمی ایشلنمیشدیر و بیر لینقویستیك تئرمین كیمی، «آذری» سؤزو یۆكسهلیش (یئددی-اوْن عصرلر)، تنززول (اوْن-اوْن دوْققوز عصرلر)، یئنی یۆكسهلیش (اوْن دوْققوز عصرین سوْنلاریندان ایگیرمی عصرین 70-جی ایللرینه كیمی - آراداكی رئپرئسسییا چێخیلماقلا) و یئنی تنززول (70-90-جێ ایللر) مرحلهلری كئچیرمیشدیر. اگر هیند-آوروْپا موْنوْپوْلیزمی، ه.كسروی كیمیلرین فارس شوْوینیزمی، بیزیم بیر سێرا عالیملرین و رۇس تاریخچیلرینین تاریخی ساختالاشدیران یازیلاری اوْلماسا ایدی، ایگیرمی عصرده «آذری دیلی» اۇغورلو بیر تئرمین كیمی اؤز یئرینی تۇتا بیلردی. آذریلر سؤزو آذربایجان ارازیسینده یاشایان بۆتون ائتنوْسلاری احاطه ائتمیشدیر، لاكین آذری دیلی تۆرك خالقینین دیلینی. اوْدور كی دقیقلشدیرمك اۆچون بعزن آذری تۆركلرینین دیلی ایفادهسی ایشلهدیلمیشدیر. گؤرونور، هم ده بۇ چوْخمعنالیلیغی آرادان قالدیرماق اۆچون شاه ایسماییل آذری دیلی ایستیلاهینی سێخیشدیرماغا چالیشمیشدیر. بۇنلار بیر داها گؤستریر كی، آذری دیلی ایفادهسی آذربایجان آدیندان دوْغموشدور، اوْنا گؤره ده تۆرك ائتنوْسو و آذربایجان تۆرك دیلی ایله بیلا واسیطه باغلیدیر. آذریلر و آذربایجانلیلار آنلاییشلاری ائكویوالئنتدیر. آذری سؤزونون آذربایجان سؤزوندن تؤرهدیگینی نظره آلدیقدا هم آذری دیلی، هم ده آذربایجان دیلی ایفادهلری یایغین ایفادهلردیر. لاكین آذربایجانین بۆتؤولوكده تۆركدیللیلیگینی، یعنی آپاریجی ائتنوْسلارین تۆرك، میللی دیلین تۆرك دیلی اوْلدوغونو نظره آلدیقدا «تۆرك دیلی» ایفادهسینه ائكویوالئنت كیمی آذری دیلی ایفادهسی تام یئریندهدیر. آذری سؤزو بیزیم دیلیمیزی بۆتؤولوكده (شیماللی-جنوبلو) آدلاندیرا بیلن ان اۇغورلو تئرمیندیر. آذربایجان تۆركلرینه دایم «آذری تۆركلری» دئمیشلر و بۇ ایفاده آذربایجان خالقینی هم آنادوْلو تۆركلریندن، هم ده شرق تۆركلریندن فرقلندیرمیشدیر. هله نصرالدین شاه دؤورونده ایراندا بۇراخیلمیش «نامئ-بیر دانئشواران» آدلی كوْللئكتیو اثرده جنوبی آذربایجان اهالیسینین دیلی «آذری دیلی» آدلاندیریلمیش و آیدین اوْلماق اۆچون ایضاهات وئریلمیشدیر: «آذری دیلی»، یعنی «زبان-بیر تۇركان» (تۆرك دیلی). قربین گؤركملی شرقشوناس عالیملری و اوْ جۆملهدن اینگیلیس شرقشوناسی ق.آ.سترانقئ ده بۇ جۆر نظرده تۇتموش، «آذری» سؤزونو «آذربایجانین قدیم تۆرك دیلی» آدلاندیرمیشدیر. اصلن آذری تۆركلریندن اوْلان جاهانگیر زئینالوْغلونون 1924-جۆ ایلده ایستامبولدا چاپ ائتدیردیگی «مۆختسر آذربایجان تاریخی» اثرینده اوْخویوروق: «هر یئرده اوْلدوغو كیمی، بۇرادا دا (آذربایجاندا - ق.ك.) آزلیق چوْخلوغا تابع اوْلاراق، قدیم اهالیدن تات، تالیش، لزگی و سوْنرادان گلن عرب، كۆرد كیمی میللتلر یئرلی تۆركلر ایله قاریشیب بیرلشمیشلردیر و بئیلهجه یئنی بیر تۆرك خالقی، یئنی آذری تۆركلری وۆجوده گلمیشدیر... گؤزللیك و سادهلیگی سایهسینده بۆتون قافقاز و رۇسییادا، حتی ایران و بۆتون آسییادا ایشلنن بئین المیلل بیر دیل حالینی دا آلمیشدیر». (18؛ 12) كئچن عصرین 60-جێ ایللرینده «آذری دیلی» تئرمینی گئنیش ایشلنمكده ایدی و «آذربایجان دیلی»، «هتورك دیلی» ایفادهلرینه نیسبتن داها چوْخ ایشلهنیردی. لاكین آذربایجان تۆركلرینه و عۆموما تۆركلره دایم قئیری-صمیمی مۆناسیبت بسلهین، تاریخین گئدیشینده مۆترققی پروْسئسلری دایم هینداوروْپالیلارین خیدمتی كیمی قلهمه وئرمهیه چالیشان عالیملرین سۇبیئكتیو مۆلاهیزهلری «آذری دیلی»نی شۆبهه آلتیندا قوْیا بیلمیشدیر: »ایرانین بیر سێرا بۇرژوا تاریخچیلری و ادبیاتشوناسلاری آذربایجان خالقینین وارلیغینی دانماقلا برابر، هم ده اوْنون دیلینی تحریف ائتمهیه سعی گؤستریرلر (ه.كسروی، ج.فقیه، م.مشكور، ه.كارنگ، ه.كاویانپور، ه.دئهقانی، م.مۆرتزوی، ز.صفا، ر.شفق و ب.). اوْنلار ادعا ائتمیشلر كی، گۇیا آذربایجانین قدیم ساكینلری آنجاق ایران (آری) منشألی و ایراندیللی ائتنوْسلاردان عبارت اوْلموشدور».(11؛ 110) ایرانین تاریخچی عالیمی احمد كسروی رضا شاهین حاكمیته كئچدیگی و اؤز دیكتاتوراسینی مؤحكملندیرمهیه چالیشدیغی ایگیرمی عصرین 20-جی ایللرینده یازدیغی «آذری یا زبانئ باستانئ آذربایگان» اثرینده «ایران ارازیسینده یالنیز بیر دیلین - فارس دیلینین اوْلدوغونو ادعا ائتمكله حاكم پهلوی سۆلالهسینه ایراندا یاشایان و آزلیقدا قالان خالقلارین آنا دیللرینین قاداغان اوْلونماسی اۆچون شرایط یاراتمیشدیر».(11؛ 111) ه.كسروی آذری دیلینی فارس دیلینین بیر قوْلو حساب ائتمكله داها مۆرتجئ مؤوقئ تۇتوردو. اؤزوندن اولكی ایرانشوناسلار عادتا موْنقوْللارین گلیب زوْرلا تۆرك دیلینی آذربایجاندا یایدیقلارینی ادعا ائتدیكلری حالدا، اوْ، تۆرك دیلینین آذربایجاندا موْنقوْللاردان سوْنرا، شاه ایسماییل خطای دؤورونده یاییلماسینی ثبوتا چالیشمیشدیر. دوْكتوْر حسین محمّدزاده سدیق تبریزده نشر اوْلونان «نئدا-یئ آذربادئقان» قزئتینین 10 آوقوست 1999-جۇ ایل تاریخلی 21-جی نؤمرهسینده همین قزئتین مۆخبیری ایله مۆساهیبهسینده دئییر: «كسروی و اوْنون داوامچیلاری نه تكجه بیزیم تۆرك اوْلماییب آذری اوْلدوغوموزو ثبوت ائتمك اۆچون مینلرله ورقه آغ كاغیذ قارالادیلار كی، مینیموم چؤرهیه چاتسینلار، اوْنلار رضا شاها، محمّدرزا شاها مدداهلیق ائدهرك تۆركلره قارشی دۆشمنچیلیك سیاستی یئریدهرك آذربایجان دیلی، تاریخینی، میللی ناموس و بؤیوك مقصدلری سۇال آلتینا آلدیلار. حتی همین نؤكرلردن بیری كیتابینین گیریش حیصهسینده یازیر: «بئله نتیجه آلیریق كی، تۆركلر ساوادسیز، مالدارلیقلا مشغول اوْلان و آوارا، ائوسیز، فارسلار ایسه عالیم، اكینچی و شهرلی اوْلموشلار».(19؛ 39) قئید ائدیلن عالیملرین بیر قیسمی آذربایجان ارازیسینده تۆركلری یئرلی و گلمه تۆركلرین بیرلیگی دئییل، ایران-فارس اهالیسی ساییر و اوْنلارین زوْرلا تۆركلشدیریلدیگینی، تۆرك دیلینین اوْنلارا زوْرلا قبول ائتدیریلدیگینی ادعا ائدیرلر. بۇنا گؤره ده آذربایجان تاریخینی، آذربایجان خالقینین منشأیینی، دیلینی ساختالاشدیرماغا چالیشان عالیملردن بیری - ه.رزمارا آذری دیلینی تۆرك دیلی حساب ائتسه ده، اوْنون زوْرلا قوْنشو تۆركلردن منیمسهدیلدیگینی، بۇنا گؤره ده دؤولت تدبیری اساسیندا مۆطلق دیَیشدیریلمهسینی، اهالینین یئنیدن فارس دیلینه قایتاریلماسینی طلب ائدیردی: «شرقی آذربایجانین ساكینلرینین دیلی آذری دیلی اوْلموشدور (مۆلیفه گؤره آذری دیلی تۆرك دیلی قروپونا داخیلدیر - آ.ف.). همین ارازینین ساكینلری اۇزون ایللر عرضینده قوْنشولوق علاقهلری نتیجهسینده بۇ دیلی اوْنلاردان (قوْنشو تۆرك خالقلاریندان - ق.ك.) منیمسهمیشلر. بئله كی، حاضیردا دا آذری دیلی اوْرادا فعالیت گؤسترمكدهدیر. بۇ ارازینین دیلینین دیَیشیلمهسی حاقیندا دؤولت طرفیندن جدی تدبیر گؤرولمهسینه باخمایاراق، بۇ بارهده اوْنلارین فعالیتی هله ده نتیجهسیز قالمیشدیر». (11؛ 128) بئلهلیكله، آذری خالقینین - آذری تۆركلرینین منشأیی بیلهركدن یانلیش ایضاه ائدیلمیش، سلجوق ایمپئرییاسی دؤورونده و سوْنرالار صفویلرین اۆستون مؤوقئیی ایله فارسلارین تۆركلشدیریلدیگی، سلجوقلارا قدر آزربایجاندا تۆرك ائتنوْسلارینین اوْلمادیغی كیمی یانلیش، ساوادسیز و غرضلی هدیانلار سؤیلنمیشدیر. دایم مۆختلیف ایمپئرییالار تركیبینده اوْلماسی نتیجهسینده آذربایجان خالقی اؤز دیلیندن آز حاللاردا دؤولت دیلی كیمی ایستیفاده ائده بیلمیشدیر. شۆبههسیز، آبوْریگئن اهالی ماننا، مادا دؤورونده آپاریجی طایفهلار اوْلان ماننالیلارین، مادالیلارین دیلیندن رسمی دؤولت دیلی كیمی ایستیفاده ائتمیشلر. لاكین اههمهنی، ساسانی ایمپئرییالارینین و خیلافتین تركیبینده گئنیش تۆركدیللی اهالینین ایشلتدیگی دیل باشقا، رسمی دؤولت دیلی باشقا دیل اوْلوب. عصرلرله داوام ائدن بۇ پروْسئسی بؤیوك شاه ایسماییل دایاندیریب. شاه ایسماییلین گؤستریشی ایله خالق ایلك دفعه اؤز دیلیندن آلی مجلیسلرده، یازیشمالاردا، دیپلوْماتیك سندلرده هوسله ایستیفاده ائتمیشدیر. یالنیز صفویلر آذربایجان تۆرك دیلینی تامهوقوقلو دؤولت دیلینه چئویرمیشلر. بۇنونلا یاناشی، اوْنلار هئچ بیر دیلین حۆقوقونو الیندن آلماییبلار، هئچ بیر ائتنوْسون دیلینی تۆركلشدیرمهییبلر. 1685-1694-جۆ ایللرده آذربایجاندا اوْلموش آلمان عالیمی ائنگئلبئرت كئمپفئر یازمیشدیر: «صفویلر سۆلالهسینین آنا دیلی اوْلان تۆرك دانیشیغی ایران ساراییندا گئنیش یاییلمیش دیلدیر. بۇ دیل اؤلكه اهالیسینین آدی دانیشیق دیلیندن سئچیلیر. تۆرك دیلی سارایدان تۇتموش یۆكسك رۆتبهلی و مؤتبر شخصلرین ائولرینه كیمی یاییلمیش و نتیجهده ائله اوْلموشدور كی، شاهین حؤرمتینی ایستهین هر كس بۇ دیلده دانیشیر. ایندی ایش اوْ یئره چاتمیشدیر كی، باشی بدنی اۆچون دیَرلی اوْلان هر كس اۆچون تۆرك دیلینی بیلمهمك سۇچ ساییلیر. تۆرك دیلی بۆتون شرق دیللریندن آساندیر. تۆركجهنین دانیشیق طرزیندهكی وۆقار و سسلنمه عظمتی اوْنون سارایدا و سلطنت قصرینده یئگانه دانیشیق دیلی اوْلماسینا گتیریب چێخارمیشدیر.»(20؛ 85) «بۇ دیل اؤلكه اهالیسینین آدی دانیشیق دیلیندن سئچیلیر» دئدیكده مۆلیف، شۆبههسیز، مۆعیین درجه عرب، فارس لئكسیكاسی قاریشمیش ادبی دیل ایله گئنیش كۆتلهنین آدی، ساده دانیشیغینی نظرده تۇتموشدور. ایندی - ایگیرمی عصرین بۇ سوْن گۆنلرینده 35 میلیوْن اهالیسی اوْلان جنوبی آذربایجانین دؤولت دیلی فارس دیلیدیر، بۇ قدر اهالینین آنا دیلینده بیر مكتبی یوْخدور. آمما بۇ اوْ دئمك دئییلدیر كی، گۆنشلی آذربایجانین دیلی فارس دیلیدیر. 1500 ایل اول ساسانیلر ایمپئرییاسی تركیبینده ده بۇ دیل دؤولت دیلی كیمی حۆقوقسوز اوْلموشدور، ایندی ده بئلهدیر. خالق اؤز حۆقوقونو طلب ائتمهلیدیر. كسرویلرین و اوْنلارین سؤزونه قۆووت وئرنلرین مۆلاهیزهلری یانلیش و غرضلی اوْلوب، علمه خیدمت ائتمیر. بئش.بئش.بارتوْلد، بئش.ف.مینوْرسكی، ب.بئش.میللئر و باشقالاری دا كسرویلرین فیكرینی مۆدافعه ائتمیشلر. آذربایجان تاریخچیلری آراسیندا دا آذری دیلینی ایران منشألی حساب ائدنلر واردیر. «آذری دیلینین ایران دیللری عائلهسینه عاید اوْلماسینا دایر علمده، گؤرونور، شۆبهه یوْخدور» دئین ه.س.سۇمباتزاده بیر طرفدن ده یازیر: «...بۆتون منبعلر و تدقیقاتچیلار استثناسیز اوْلاراق اوْنون فارس دیلیندن دریندن فرقلندیگینی قئید ائدیرلر». (6؛49) فارس دیلینه قوْهوم دیللردن هئچ بیری ایلكین اوْرتا عصرلرده همین دیلدن آنلاشیلماز درجهده فرقلنمهمیشدیر. بۇ جۆر فرق یالنیز تۆرك و فارس دیللری آراسیندا اوْلا بیلردی و قدیم مۆلیفلر ده بۇنو قئید ائتمیشلر. گۇیا آذری دیلی اوْنا گؤره یوْخا چێخیب كی، دین دیلی، مدنیت، علم دیلی اوْلماییب و فارس دیلی واسطهسیله آسسیمیلیاسییایا اۇغراییب، لاكین یۆزلرله علم، دین، مدنیت و ادبیات دیلی اوْلمایان محللی دیللر یاشاییب. بۇ، آدی منطیقسیزلیكدیر. آذربایجان تاریخی، آذربایجان مدنیتی، آذربایجان دیلی ساحهسینده 60-جێلار حركاتی بۆتون بۇ فیكیرلرین یانلیش، غرضلی و قۇراما اوْلدوغونو، آذربایجان خالقینین دیلینین و تاریخینین قصداً ساختالاشدیریلدیغینی اۆزه چێخاردیلار. بۇ ساحهده ی.ب.یۇسیفوْو، ت.ای.حاجییئو، ق.ه.قئیبوللایئو، م.ایسماییل و باشقالارینین خۆصوصی خیدمتلری واردیر. بۇنلاردان بیری - ق.ه.قئیبوللایئو یازیر: «بیزیم سوْوئت اتفاقیندا بۇ واختا قدر هئچ بیر تۆرك خالقی حاكم ایران كوْنسئپسییاسینین اۇجباتیندان اؤزونون حقیقی قدیم تاریخینی آیدینلاشدیرا بیلمهییب. بۇ، تاریخ علمینده موْنوْپوْلیزمدیر». (21؛ 283) بۇندان نئچه ایل اول یازیچی عیسی حسینوْو علمده ایرتیجایا قارشی اعتیراضینی بیلدیرهرك «ایدئال» روْمانیندا یازمیشدیر: اینگیلیسلر فۇنت-ستئرلینقی سئل كیمی آخیدیردیلار، بۆتون آوروْپانین، اؤزلرینین ان گؤركملی آرخئوْلوْقلارینی، شرقشوناسلارینی جنوبا دوْلدوروب پهلوی شاهینین حاكمیتینین قانونیلیگینی ثبوت ائتمكدن اؤترو، جنوبوموزو شیمالیمیزدان همیشهلیك آییریب میللی آزادلیق ایدئیالارینی بوْغماقدان اؤترو تاریخیمیزین اۆستوندن قلم چكیب، «پهلوی تاریخی» یازدیریردیلار. ...هامیمیز بیلیردیك كی، آذربایجانین تاریخی «ایران تاریخی» كیمی قلهمه وئریلیر، دیلیمیز، دؤولتیمیز اینكار ائدیلیر. گۇیا نه قدیم دیلیمیز اوْلوب، نه ارازیمیز، نه ده دؤولتیمیز. كؤچری قبیلهلردن عبارتییمیش آذربایجان خالقی». (22؛ 328) كؤچورن: دالغادیزج www.qizildag.arzublog.com
بؤلوم لر: ، |
Dağlıq Qarabağ (1988-1993) Xankəndi (18.09.1988) Əskəran (19.10.1991) Hadrut (19.11.1991) Xocalı (26.02.1992) Şuşa (08.05.1992) Laçın (17.05.1992) Xocavənd (02.10.1992) Kəlbəcər (3-4.04.1993) Ağdərə (07.07.1993) Ağdam (23.07.1993) Cəbrayıl (23.08.1993) Füzuli (23.08.1993) Qubadlı (31.08.1993) Zəngilan (30.10.1993) *** Azərbaycan *** |
[ طراحی : ایران اسکین ] [ Weblog Themes By : iran skin ] |