قالب وبلاگ

قارا قارایئو

(1918-1981)

آذربایجان،  ائله‌جه  ده  دۆنیا  مۇسیقی  صنعتی‌نین اینكیشافیندا مۆهوم روْل اوْینامیش شخصلر آراسیندا قاراقارایئوین آدی      خۆصوصی  قئید اوْلونور فعالیتی دؤورونده اوْپئرا،بالئت،     كانتاتا، كینوْفیلملر و درام اسه‌لرینده میللی مۇسیقی ایله كلاسسیك و  مۆعاصیر   مۇسیقی   اۆسلوبلاری‌نین   عضوی بیرلیگینه،   مؤوضولارین   روْمانتیك   شرحینه   نایل اوْلموشدور. قارا  قارایئو  مۆعاصیر  آذربایجان بستكارلیق مكتبینه باشچیلیق ائتمیشدیر. بیر چوْخ آذربایجان بستكارلاری اوْنون یئتیرمه‌لریدیر. آذربایجان   تاریخینه   قارا   قارایئو   ایستئدادلی بستكار،   گؤركملی   مۇسیقیشوناس،   پئداقوْق   و اجتماعی خادیم كیمی داخیل اوْلموشدور.

قارا ابولفز اوْغلو قارایئو 1918-جی ایلده باكیدا آنادان اوْلموشدور. آتاسی آذربایجانین تانینمیش اۇشاق حكیمی، رئسپوبلیكادا قادین آلیجه مۆسسیسه‌لری‌نین تشكیلاتچیلاریندان بیری اوْلموشدور. اۇشاقدا مۇسیقییه اوْلان هدسیز هوسی گؤردوكده اوْنا حیاتدا سئچدیگی یوْللا گئتمه‌سینه مانعچیلیك تؤرتمه‌میشدیر.

قارا قارایئو ایلك مۇسیقی تحصیلینی آذربایجان دؤولت كوْنسئرواتوْرییاسی نزدینده‌كی فحله فاكولته‌سینده آلمیشدیر. بۇ فاكولته ایلكین مۇسیقی تحصیلی وئرمكله برابر، دینلییجیلرینی  كوْنسئرواتوْرییایا  داخیل اوْلماق  اۆچون حاضیرلاییردی.  1933 - 1938-جی ایللرده  قاراقارایئو همین كوْنسئرواتوْرییادامۆوفقیتله اوْخوموشدور. بۇرادا اوْنا تانینمیش مۆعللیملر، مثلا، بستكارلیق عۆذره ر.رۇدوْلف، آذربایجان خالق مۇسیقیسی‌نین اساسلاری عۆذره اۆ.حاجیبیلی درس دئمیشدیر. آرتیق بۇ دؤرده اوْ اؤزونون ایلك مۇسیقی اثرلرینی یاراتماغا باشلامیشدیر. 1938-جی ایلده یازدیغی "كؤنول ماهنیسی" كانتاتاسی آذربایجان مۇسیقیسینده یئنی دۆشونجه‌لی بستكارین دوْغولماسینی گؤستردی.

(اوْن اۆچ عصرین ایكی یاریسی - اوْن دؤرد عصرین اوللری)

شرق تبابتی  مركزلریندن   بیری  اوْلان آذربایجان همیشه حكیملری، لوْغمانلاری ایله تانینیردی. اوْرتا  عصر آذربایجان حكیملری  آراسیندا ان مشهورو محمود  ابن  ایلیاس شیروانیدیر.تبابت  علمی‌نین نالیتلرینی   “تبابت  حاقینداعلمی  كیتاب”  آدلی اثرینده سیستملشدیرن مۆلیف دۆنیادا ایلك دفعه‌‌ اوْلاراق طیبب كوْمپلئكسلری‌نین اینكیشافینی تكلیف ائتمیشدیر. هۆلاكولر  (ائلخانیلر)  دؤولتی‌نین  طیبب خیدمتی ریسی وظیفه‌‌سینی ایجرا  ائتمه‌سی و دؤولتین وزیری رشیدده‌دی‌نین دستیی  اوْنابۇ  تكلیفینی  حیاتا كئچیرمه‌یه  ایمكان وئرمیشدیر. قربی و شرقی آوروْپادا، آفریكادا، جنوبی و جنوب شرقی آسییادا   مۆتمادی اوْلاراق باشلایان ائپیدئمییالار یۆزمینلرله  اینسانین حیاتینا سوْن قوْیدوغو بیر دؤورده هۆلاكولر  (ائلخانیلر) دؤولتی‌نین ارازسینه داخیل اوْلان  یاخین و اوْرتا  شرقینده بیر  دفعه‌‌ ده اوْلسون ائپیدئمییاقئیده آلمامیشدیر. بۇنون سببی دؤولتده طیبب خیدمتی‌نین   قۇرولماسی ایله باغلیدیر. رشیدددین محمود شیروانینی “دؤورون    افلاطونو (پلاتوْنو) وعصریمیزینارستونو (آسیتوْتئلی)” آدلاندیریردی.

آذربایجان تاریخینه محمود ابن  ایلیاس مشهور حكیم، طیبب  سیستمی‌نین یارادیجیسی  اوْلان تشكیلاتچی، نظریه‌‌چی عالیم كیمی داخیل اوْلموشدور.

نیسبتن ثابت ارازی اوْلان شیرواندا ایری تحصیل اوْجاقلاری‌نین مؤوجود اوْلماسی، موْنقوْل یۆروشلریندن قاچان یۆزلرجه عالیمین بۇ مركزلرده فعالیت گؤسترمه‌سی بۇرادا تحصیل آلانلارین درین بیلیكلره صاحب اوْلماسینا ایمكان یاراتمیشدیر.

دوكتور صمد سرداری نیا اردیبهشت 1947-ده تبریزین امیره‌قیز محله‌سینده دوغولدو. تبریز بیلی‌یوردو (اونیورسیته‌سی) تاریخ بؤلومونو 1971-ده بیتیردی. همین ایلده ایران میلّی رادیوسوندا ایشه باشلادی. او، بو ایللر اثناسیندا تهران بیلی‌یوردو حقوق بؤلومو اؤیرنجیسی اولوپ 1978-ده بو بؤلومو بیتیره‌رك ایكینجی لیسانس دیپلوماسینی الده ائتدی.
سرداری‌نیا آذربایجان تاریخی ایله ایلگیلی آپاردیغی گئنیش آراشدیرما و تدقیقاتلاریندان‌ دولایی 2003 ایلینده آذربایجان جمهوریتی باكی دؤلت بیلی‌یوردو طرفیندن فخری دوكتورا درجه‌سینی آلماغا لایق گؤرولدو. او، آذربایجان تاریخی ایله باغلی چئشیدلی درگیلرده بیر چوخ بیلیمسل مقاله و كیتاب یازدی.
سرداری‌نیا، 1979 دئوریمیندن سونرا یاییملانان توركجه-فارسجا وارلیق درگیسی‌نین یایین قورولو عضوو و درگی‌نین ائتكین یازارلاریندان‌ بیری اولموشدور. او، عینی زاماندا آذربایجان مدنیت اوجاغی، دیلماج درگیسی وب. قورولوشلارلا یاخین ایش‌بیرلیگی ایچینده كیملیك و تاریخ بیلینجینی خالق كوتله‌لری و اؤزللیكله ده گنجلره انتقال ائتدیرمه‌یی سوردوردو. او آردیندا، چاغداش آذربایجان تاریخی ایله ایلگیلی یاپیلاجاق بیر چوخ آراشدیرمایا ایشیق توتا‌جاق اینجه‌له‌مه، تدقیق و تثبیتلر بوراخا‌راق فروردین 2008-ده اؤلدو.

1302-ده شبیسترده دنیایا گؤز آچان و 5-6 یاشلاریندا مكتبه گئتمگه آرزوسوندا اولان زهتابی، اوزون مدت اصراردان سونرا آناسیندان باجیسیلا برابر محله لرینده كی زهرا بیگمین قران اؤیرتدیگی قاریشیق قیز–اوغلان مكتبینه گئتمگه ایجازه سینی آلدی. بیرمدت بورادا دا الفبانی اویرنیب و او زامانلار هر یئره بول تاپیلان اصلی كرم خاورنامه – الب ارسلان – حسین كرد شبستری وسایره آنادیلیمیزده ناغیل كیتابلارینی راوان وسرعتله اوخوماغا باشلار.
زهتابی داهاسونراكی ایللری بئله آنلادیر:
سونرا میرزا ابراهیمین مكتبی وشبسترین گلشن راز آدلی دؤولتی ابتدائی مدرسه سینه گئدیب فارسجا اویرندیكده آنا دیلیمیزده اوخوماغی تامامیله اونوتدوم سونرالار تبریزده اورتا مكتب ودانشسرانی اوخویان زامانلار –فارس دیلیله برابر فرانسا وعرب دیللرینی ده وار قووَمله اؤیرنمگه چالیشدیمسا دا انا دیلیمی ده اؤیرنمك وبودیلده ده اوخوماق فیكریمدن بئله كئچمزدی بوحالی طبیعی بیلردیم . آخی بوتون اجتماعی شرایط – محیط ودوولت اورگانلاری اونون علیهینه یؤنلمیشدی ومكتب لرده توركجه دانیشانی جریمه ائدیردیلر.

(1885-1948)

1919-جۇ ایلین یاییندا “آذربایجان”  قزئتینده چاپ   ائدیلمیش   سیلسیله   مقاله‌لرین    مۆلیفی   هرجانلا یازیردی:   “ایستیكلالیمیزین  بیر  ایلینین  بایرامینی   یئنیجه كئچیرمیشدیك كی، اۆفوقوموزدن قفلتن نۆمایان اوْلان بیر قارا  ال   هامان  ایستیكلالیمیزی  قێرماق  و  بیزی  مۇردار پنجه‌سی آلتیندا عزمك خیالی ایله شیمالیمیزدان اۇزانماغا باشلادی”. بۇ مقاله‌نین مۆلیفی اۆزئییر   بَی حاجیبیلی ایدی. اوْ همچی‌نین یازیردی: “اؤلمك  وار، دؤنمك یوْخدور. سیدق دیل ایله یاشاسین مۆستقیل آذربایجان دئینلر امین اوْلمالی: اوْنو مۆستقیل یاشاتماغا قادیر اوْلارلار... بیر یاشلی دؤولتیمیز  -  گله‌جكده  -  یاخین  گله‌جكده  تۆركلویون اۆمیدگاهی، ایسلاملیغین پناهی و عالم  مدنیتی‌نین مؤحترم بیر عضوو اوْلاجاغینی  هله بیر یاشیندا اوْلدوغو حالدا هر كسه بیلدیرمكده‌دیر”. آذربایجان تاریخینه اۆزئییر حاجیبیلی‌نین  آدی داهی بستكار، مۇسیقیشوناس عالیم، پۇبلیسیست،  دراماتورق، مۆعاصیر   آذربایجان   پئشكار  مۇسیقیسی‌نین   و   میللی اوْپئرانین بانیسی، پئداقوْق  و اجتماعی خادیم كیمی  قێزیل حرفلرله یازیلمیشدیر. اۆزئییر بَی حاجیبیلی (حاجیبیوْو) 1885-جی ایلده آذربایجانین آیریلماز حیصه‌‌سی قاراباغین شۇشا قضاسی‌نین آغجابه‌دی كندینده آنادان اوْلموشدور. آتاسی عبدولهوسئین كند میرزه‌سی ایشلسه ده، اوْغلونا یاخشی تحصیل وئرمك ایسته‌میش و عائله‌‌سی ایله بیرلیكده شۇشا شهرینه كؤچموشدور. بۇرادا اۆزئییر رۇس-آذربایجان مكتبینه داخیل اوْلموش و ایلك مۇسیقی درسلرینی ده ائله بۇرادا آلمیشدیر. بئله كی، داییسی آغالار الیوئردیبیوْو خالق مۇسیقیمیزین ماهیر بیلیجیسی كیمی تانینیردی. شۇشادا اۆزئییر ایلك دفعه‌‌ اؤزونو مۇسیقیده سێناییر. عبدوررهیمبی حاقوئردییئو خوْر تشكیل ائدیبمیش و همین خوْردا جاببار قاریاغدی اوْغلونون باشچیلیغی ایله حاضیرلانان مۆختلیف مۇسیقی نؤمره‌لرینده اۆزئییر ده ایشتیراك ائدیر.

 مهستی گنجوی - اوْن ایكی عصرین آذربایجان شاعره‌سی اوْلموشدور. حیاتی حاقیندا معلومات چوْخ آزدیر. اوْنون تاریخی شخصیت اوْلوب- اوْلماماسی، عؤمر خییامدان اول و یا سوْنرا یاشاماسی، هارادا آنادان اوْلماسی حاقیندا مۆختلیف مۆباهیسه‌لی فیكیرلر واردیر. سوْن تدقیقاتلار مهستی گنجوی‌نین تقریباً اوْن بیر عصرین آخیرلاریندا گنجه‌ده دوْغولدوغونو، مۆكممل تحصیل آلدیغینی، شرق ادبیاتی و مۇسیقیسینه یاخیندان بلد اوْلدوغونو گؤستریر.

  یازیچی- پۇبلیسیست رافائل حسینوْوون مهستی گنجوی‌نین حیات یوْلو و یارادیجیلیغینا حصر اوْلونموش "مهستی نئجه وارسا" كیتابیندا (باكی، یازیچی، 1989) آپاردیغی علمی آراشدیرمالارا و تاریخی خروْنوْلوْژی آردیجیللیقلارینا گؤره اوْنا اؤز میننتدارلیغیمیزی بیلدیریریك. بۇ كیتابا اساسلاناراق داهی شاعرمیز مهستی گنجوی هایات یوْلوندان داها گئنیش معلومات الده ائده بیلیریك.

 "مهستی و امیر احمد" الیازماسیندان آنلاشیلیر كی، مهستی چوْخ ائركن بیر شاعر كیمی تانینماغا باشلاییر، آز سوْنرا اوْ شاهی- گنجه‌نین، یعنی سۇلطان محمّدین ساراییندا تشكیل اوْلونان ضیافتلره، شئعر مجلیسلرینه دعوت ائدیلیر. شاعره تخمینن 25- 26 یاشیندا ایكن امیر احمدله تانیش اوْلور. امیر احمد آتاسی - گنجه خطیبی‌نین ایراده‌سی‌نین عكسینه مهستی ایله دوْستلوق ائدیر و اوْنون یاشادیغی خارابات محله‌‌سینه تئز- تئز قوْناق گلیر. گنجه خطیبی شاهی- گنجه‌یه شیكایت ائدیر. و شاهی- گنجه - سۇلطان محمّد بۇ مۆناقیشه‌نین حلینه باشلاماق ایسته‌دیگی واختلاردا دا وفات ائدیر. بۇ زامان مهستی تقریباً 28- 29  یاشیندا ایدی. دئمك، اوْنون دوْغوم تاریخی سۇلطان محمّدین وفاتیندان 29 ایل اوله - 482 (1089)- جۇ ایله تصادوف ائدیر. 

افضلددین خاقانی شیروانی

(1126-1199)

افضلددین ایبراهیم  ابن  الی  نججار خاقانی   شیروانی   1126-جێ  یاخین شرق ادبیاتی تاریخینده ائپیك پوْئزییانین  ایلك  سانباللی   نۇماینده‌‌لریندن حساب ائدیلن  “تؤهفت اۆل-ایراقئین” آدلی مثنویسی، “مداین خرابه‌لری”  آدلی  مشهور  فلسفی  قسیده‌سی،   “قسیدئیی- شیرنی” آدلی دیگر مشهور قسیده‌سی  خاقانی طرفینده یازیلمیشدیر. اوْنون “حبسی”  آدلاندیردیغی قسیده و مرسییه‌لرینده   فئوْدال اسارتی،ظۆلم   و  حاقسیزلیق علئیهینه    كسكین اتهامنامه‌لرسسله‌نیر،  فریاد قوْپاریلیردی.  اینسان لیاقتینی، جوْمردلیگی، یارادیجی امیی یۆكسك قییمتلندیرن خاقانی شیروانی وطنپرور  شاعر  اوْلوب.