قالب وبلاگ

 

1260-جێ ایلده محمود ابن ایلیاس "تبابت حاقیندا علمی كیتاب" شرطی آدی ایله تانینان  بؤیوك  علمی  اثر  یازمیشدیر.  بیلمه‌دیگینی  اؤیرنمیی  ائییب  سایمایان محمود شیروانی هر سیاهتدن چوْخلو سایدا كیتاب و قئیدلرله قاییدارمیش. بئله سیاهتلری‌نین بیری حاقیندا اوْ یازیردی: "من چوْخ شئیی گؤردوم، چوْخ شئیی دۇیدوم". چوْخ واخت وطنی آذربایجاندان و اوْنون تركیب حیصه‌‌سی اوْلان شیرواندان آیری دۆشن محمود شیروانی قئیدلرین بیرینده تصادوفن یوْلدا كافیددین شیروانی آدلی همیئرلیسی ایلهگؤروشونوخاتیرلاییر،اوْنونلا"دوْغماتوْرپاغین   خاطیره‌لرینی ورقله‌مه‌یین نئجه سئویندیریجی اوْلماسینی" یازیر. دیگر بیر قئیدینده ایسه اوْ یازیر: "بۇ دؤورده شیرازدا اوْلسام دا، وطنیم شیروانی دۆشونورم".

محمود ابن ایلیاس شیروانی‌نین اثری 4 حیصه‌‌دن عبارتدیر: نظری تبابت، تجروبی تبابت، عۆمومی تبابت، كوْمپلئكس تبابت. اثرین گیریشینده اوْ قئید ائدیر كی، دیگر طیببی اثرلردن فرقلی اوْلاراق اوْنون اثرینده خسته‌لیكلر تصویر ائدیلمیر، اوْنون مقصدی طیببی بیلیكلری سیستملشدیرمك، نظری و تجروبی خۆصوصیتلری اؤیرنمكدن عبارتدیر. "تبابتین كؤمیی ایله بیز اینسان اوْرقانیزمی‌نین وضعیتینی اؤیره‌نیر، دیاقنوْزو مۆعیین ائدیریك، همچی‌نین بۇ علمین كؤمیی ایله اوْرقانیزمین خسته‌لیك نتیجه‌سینده ایتیردیگی مادده‌لری برپا ائدیر و بۇ یوْللا ساغلاملیغی قایتاریریق".

مۆلیفین فیكرینجه، "نظری تبابت طبیعی و قئیری-طبیعی اوْلانلاری حركتده اؤیره‌نیر، اوْنلارین سبب و دؤورانلارینی مۆعیین ائدیر". اوْ، خسته‌لیكلرین سببلرینی چوْخ سوْیوق و یا چوْخ ایستی ایقلیمده، چیركلی و تۆستولو مۆحیطده، نه ایله ایسه زهرلنمكده، هددیندن آرتیق ایشله‌مكده، تنبللیكده و بوْش-بوْشونا واخت كئچیرمكده، یئمك و ایچمكده حۆدود بیلمه‌مكده و س.-ده گؤروردو.

محمود ابن ایلیاس بیلدیریردی كی، "تجروبی تبابت فایدالی اوْلانلارین نئجه تطبیق ائدیلمه‌سینی، ضررلی اوْلانلارین نئجه چێخاریلماسینی، ساغلاملیغین نئجه قوْرونماسینی، مۆختلیف خسته‌لیكلردن نئجه قۇرتولماغی" اؤیره‌نیر. اوْنون تكلیف ائتدیگی و اۇغورلا حیاتا كئچیردیگی خسته‌لیكلرین دیاقنوْزونون دۆزگون مۆعیینلشدیریلمه‌سی تئكنیكاسی اصلینده اوْنا قدر تطبیق اوْلونان بیر نئچه مئتوْدیكانی اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر.  خسته  خاریجدن  یوْخلانیلمالی،  اوْنون  نبضی  و  هرارتی  مۆعیین ائدیلمه‌لی،   گؤزلری‌نین،  دیلی‌نین  وضعیتی،  حركت   ائتمك   قابیلیتی  و  یوْخلانیلمالیدیر. مۆلیف مۆختلیف نؤو نبضلرین تصویرینی وئرمیش، اوْنلارین هانسی خسته‌لیكلرین علامتی اوْلماسینی وۇرغولامیش، نبض فوْرمالارینی سیستملشدیرمیشدیر. كیتابین 3-جۆ فصلی طیببی-ایضاهلی لۆغتدن عبارتدیر، 4-جۆ حیصه‌‌ده طیبب سیستمی‌نین قۇرولماسی پرینسیپلری اؤز عكسینی تاپیب.

محمود شیروانی ابن سینانین تكلیف ائتدیگی طیببی اوْجاقلار ایدئیاسینی دستكله‌میشدیر. بئله كی، ابن سینا طیبب اوْجاغیندا حكیملری و طیببی كیتابخانالاری جمعلشدیرمیی تكلیف ائتمیشدیر. محمود ابن ایلیاس بۇ ایدئیانی داوام ائتدیرمیش و طیبب اوْجاغیندا هوْسپیتاللار، طیببی كیتابخانالارلا برابر، طیببی لوازیمات ایستئهسال ائدن ائمالاتخانالار، طیبب اۇنیوئرسیتئتی، درمانلار حاضیرلایان عجزاخانالاری جمعلشدیرمیی تكلیف ائتمیشدیر.

هۆلاكولرین سارای حكیمی تعیین ائدیلن طبیب قێسا مدت عرضینده دؤولت باشچیسی قازان خانین و اوْنون وزیری، اوللر حكیم اوْلان فضلوللاه رشیدددی‌نین اعتیمادینی قازانمیش و دؤولتین طیبب خیدمتی ریسی تعیین ائدیلمیشدیر.

محمود  ابن  ایلیاس  شیروانی‌نین  تكلیفی  ایله  اؤلكه‌ده  "دار  اۆش-شفا"  ("شفا ائولری") آدلانان طیببی اوْجاقلار یارادیلماغا باشلانمیشدیر. بیرینجی و عینی زاماندا ان بؤیوك بئله طیبب اوْجاغی تبریزده آچیلمیش و قێسا مدت عرضینده علمی-تجروبی مركزه چئوریلمیشدیر. بۆتون شرقدن بۇرا ان مشهور عالیم و حكیملر دعوت ائدیلمیش   و   تبریزین   تركیب   حیصه‌‌سی   اوْلان   "ربی   رشیدیه"            قصبه‌‌سینده یئرلشدیریلمیشلر. 500-دن آرتیق عالیم و حكیم بۇرادا دؤولت حسابینا یاشاییش یئری، عرضاق، پالتارلا تعمین ائدیلیردی. مۆعالیجه‌‌ ایله باغلی خرجلر، هر خسته‌نین ساغالدیلماسینا گؤره حكیمه وئریلن پۇل مۆكافاتی، یئنی علمی اثرلره گؤره قوْنوْرارلار دؤولت حسابینا   وئریلیردی.   ربی   رشیدیه‌ده   مسجیدلر،   خستخانا   و   هوْسپیتاللار، رسدخانا، كاغیذ و طیببی لوازیمات ایستئهسالی عۆذره ائمالاتخانالار، كاروانسارالار اینشا ائدیلمیشدی. كیتابخانادا 600 میندن آتیق نادیر كیتاب توْپلانمیشدی. طیببی كادرلارین حاضیرلانماسی مقصدی ایله بۇرادا 6000 طلبه‌‌نین تحصیل آلدیغی اۇنیوئرسیتئت آچیلمیشدی. طلبه‌‌لر "هۆجره"لر آدلانان یاتاقخانا كوْمپلئكسینده یاشاییر، اوْنلارین دا خرجلری دؤولتین حسابینا اؤده‌نیلیردی. هوْسپیتال و خستخانالاردا قبول اوْتاقلاری، مۆعالیجه‌‌ اوْتاقلاری، عملیات اوْتاقلاری، مئییتخانا تشكیل ائدیلمیشدی. دۆنیادا ایلك دفعه‌‌ اوْلاراق هوْسپیتاللاردا وئنتیلیاسییا سیستمی قۇرولموش، تمیزلییه ریایت اوْلونماسی اۆچون كوْمپلئكس تدبیرلر حیاتا كئچیریلمیشدی. هوْسپیتال بیناسی یاخینلیغیندا حكیملرین استراحت اوْتاقلاری، مۆهازیره اوْتاقلاری و عجزاخانا آچیلمیشدی. عجزاخانا نزدینده بؤیوك باغ وار ایدی كی، بۇرادا طیببی بیتكیلر بئجریلیردی. بۆتون طیببی كوْمپلئكسین ایداره ائدیلمه‌سی بیلا واسیطه‌‌ محمود ابن ایلیاس شیروانییه تاپشیریلمیشدی.

محمود شیروانی اؤز اثرینده هر بیر طیببی پئشه صاحبی‌نین گؤستردیگی كؤمكلییه گؤره هانسی مبلغله قییمتلندیریلدیگینی قئید ائتمیشدیر. همچی‌نین خستخانا خرجلری‌نین آدلاری و میقداری دا گؤستریلمیشدیر. بئله كی، خستخانایا دؤولت طرفیندن پۇل آشاغیداكی مادده‌لرله آیریلیردی: ایشچیلرین مواجیبی، طلبه‌‌لرین مۆاوینتلری، طیببی آوادانلیغین آلینماسی، قئیری-طیببی آوادانلیغین آلینماسی، خسته‌لر اۆچون هبلر، درمانلار حاضیرلانماسی اۆچون، گۆنده‌لیك دۆیو، جییر یئمكلری حاضیرلانماسی اۆچون، دینی آیینلرین ایجرا ائدیلمه‌سی، كفنلرین آلینماسی اۆچون وسایط.

تبریز "دار اۆش-شفا"سێ اساسیندا دؤولتین مۆختلیف یئرلرینده 67 عینیتیپلی طیبب اوْجاغی آچیلمیشدی. ماراقلیدیر كی، طیبب اوْجاقلاری‌نین بیری‌نین نزدینده تكجه مۆعالیجه‌‌ واسطه‌‌لری ایله دئییل، طبیعت تأثیری ایله مۆعالیجه‌‌ ده نظرده تۇتولوردو. اطراف مۆحیطدن دیوارلارلا آیریلان، بؤیوك باغلارلا احاطه‌‌لنن بۇ طیبب اوْجاغینا "باغی رشیداباد" ("رشیدابادین باغلاری") دئییلسه ده، خالق آراسیندا اوْنا "كۇچئ مۇالیجون" ("مۆعالیجه‌‌ حبسخاناسی") دئییلیردی. ان بؤیوك عجزاخانا "فتحاباد" عجزاخاناسی ایدی كی، بۇرادا اوْلان باغلاردا دۆنیانین اوْن نادیر بیتكیلری بئجریلیر، اوْنلاردان حاضیرلانان درمانلار اؤلكه عجزاخانالارینا گؤندریلیردی.

قربی و شرقی آوروْپادا، آفریكادا، جنوب و جنوب-شرقی آسییادا مۆتمادی اوْلاراق باشلایان ائپیدئمییالار یۆز مینلرله اینسانین حیاتینا سوْن قوْیدوغو بیر دؤورده هۆلاكولر (ائلخانیلر) دؤولتی‌نین ارازیسینده بیر دفعه‌‌ ده اوْلسون ائپیدئمییا قئیده آلینمامیشدی و بۇنون سببی دؤولتده طیبب خیدمتی‌نین یاخشی سویه‌ده قۇرولماسی ایله باغلی ایدی. تصادوفی دئییل كی، فضلوللاه رشیدددین محمود شیروانینی "دؤورون افلاطونو (پلاتوْنو) و عصریمیزین ارستونو (آریستوْتئلی)" آدلاندیریردی.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،