قالب وبلاگ

هادییدی، هودویدو، كوراوغلو كوسا ایدی ، بیرده من . اووا چیخمیشدیق.قاباغیمیزدان بیر دووشان قاچیردی.

هادییا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

هودییا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

هئچ كیمین توفنگی اولمادی. اوزوم چاخماخی یوخ توفنگی چینیمدن آشیردیم.

هادییا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

هودییا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

هئچ بیری آتا بیلمدی. اوزوم چاخماغی یوخ توفنگله دووشانی یئره سردیم .

هادییا دئدیم:

-          دووشانی سوی!

هودییا دئدیم :

-          دووشانی سوی!

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          دووشانی سوی!

هئچ بیری سویمادی. سویماق اوچون بیچاق گرك ایدی.

هودییا دئدیم:

-          بیچاقین وار؟

هودییا دئدیم :

-          بیچاقین وار؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          بیچاقین وار؟

هئچ بیرینده بیچاق اولمادی. اوزوم تییه‌سی یوْخبیچاغین ساپینی جیبیمدن چیخارتدیم،دووشانی سویدوم.

هادییا دئدیم:

-          قازانین وار؟

هودییادئدیم :

-          قازانین وار؟

كور اوغلو كوسایادئدیم:

-          قازانین وار؟

هئچ بیرینده قازان اولمادی. اوزوم آلتی یوخ بیر قازان تاپدیم.

هادییادئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

هودییا دئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

كور اوغلو كوسایادئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

هئچ بیری بیشیره بیلمه دی. اوزوم آلتی یوخ قازاندا دووشانین اتینی قووردوم. هامیمیز یئدیك، دویدوق، هله آرتیق دا قالدی. آرتیغینی دا باغلادیق قورشاغیمیزا، بیر خوروز  عمله گلدی. بو خوروز و میندیك ، یولا دوزلدیك،قاباغیمیزدا بیر چای چیخدی. چایدان بیر پالان تاپدیق . پالانی سوكدوك. ایچیندن بیر كیتاب چیخدی. اوخودوق، گؤردوك هامیسی یالان .

(1882-1941)

ستالی‌نین   فیتواسی   ایله   1937-جی   ایلده   باشلامیش “بؤیوك  تئرروْر”  دئییلن  رئپرئسسییالار  دالغاسی  مینلرله آذربایجان ضیالیسی‌نین - یازیچی، عالیم، دؤولت خادیمی‌نین حیاتینا سوْن قوْیموشدور. آذربایجانین دۆشونن بئیینلرینی   مهو   ائتمكله   ایمپئرییا   خالقیمیزی   كؤله وضعیتینه سالماغی، اوْنون بیر  میللت كیمی وارلیغینا سوْن قوْیماغی  پلانلاشدیریردی.  تخمینی  حسابلامالار  گؤستریر كی،  ایگیرمی  عصرین  30  -  40  -جێ  ایللرینده  40  میندن  آرتیق آذربایجانلی    رئپرئسسییالارین   قۇربانی   اوْلموشدور. بۇ قۇربانلاردان بیری ده حسین جاوید (راسیزاده) ایدی. حسین جاویدین آدی آذربایجان تاریخینه بؤیوك شاعر، داهی دراماتورق و گؤركملی معاریف خادیمی، آذربایجاندا ایلك منزوم فاجعه‌‌نین مۆلیفی كیمی قێزیل حرفلرله یازیلمیشدیر.

حسین عبدالله اوْغلو راسیزاده 1882-جی ایلده ناخچیواندا، تانینمیش رۇحانی عائله‌‌سینده آنادان اوْلوب. ایلك تحصیلینی ناخچیواندا موْللاخانادا آلیب، 1895-جی ایلده آتاسی اوْنو محمّدتاغی سیدقی‌نین "تربیه" آدلی مكتبینه قوْیوب. بۇرادا تحصیل یئنی قایدالارلا حیاتا كئچیریلیردی. ایلك شعرلرینی ده تحصیل دؤورونده اوْ، "گۆلچین" و "سالیك" تخللوسو ایله یازمیشدیر. 1898-جی ایلده مكتبی مۆوفقیتله بیتیرن حسین راسیزاده جنوبی آذربایجانا گئتمیش، تبریزین طالبیه مدرسه‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. اؤزونو دوْلاندیرماق و تحصیلینی داوام ائتدیرمكچون اوْ بۇرادا تیجارتله ده مشغول اوْلموشدور. 1903-جۆ ایلده مدره‌سه‌نی مۆوفقیتله بیتیره‌رك اوْ، آلی تحصیل آلماق مقصدی ایله ایستانبولا گئتمیشدیر. 1909-جۇ ایلده حسین ایستانبول اۇنیوئرسیتئتی‌نین ادبیات شؤبه‌سینی بیتیرمیشدیر. تحصیل ایللرینده عرب، فارس و تۆرك دیللری" مۆكممل اؤیرنن حسین شرق و قرب ادبیاتی ایله، همچی‌نین تسوووف فلسفه‌سی ایله یاخیندان تانیش اوْلموشدور.

ناخچیوانا قاییتدیقدان سوْنرا بۇرادا آچدیغی خۆصوصی مكتبده درس دئمه‌یه باشلایان  حسین  راسیزاده  چوْخ  كئچمیر  كی،  تیفلیسه  یوْللانیر.  تیفلیسده  اوْ،  قافقاز مۆسلمانلاری رۇحانی ایداره‌سی‌نین مكتبینده، سوْنرا ایسه گنجه‌ده "مكتبی- رۇحانیه"ده مۆعللیم ایشله‌ییر.

بۇ دؤورده لیریك-روْمانتیك شعرلرینی جاوید تخللوسو ایله یازماغا باشلایان حسین  اوْنلاری  "شرقی-رۇس"،  "ایرشاد"،  "فۆیوزات"،  "حقیقت"،  "مكتب"،  "ایقبال"، "یئنی ایقبال" قزئت و ژۇرناللاریندا چاپ ائتدیرمیشدیر. "ناخچیواندا نه‌لر گؤردوم"، "ناخچیوانا نه لازیم"، "حبسی-حال"، "ناكاملیق" مقاله‌لرینده مۆلیف دؤورون پروْبلئملرینی و خالقین آغیر گۆزرانینی قله‌مه آلمیشدیر.

- بعضی یدئولوژیلرین طرفدارلاری بیزیم میللی شخصییتلریمیزی بیر شكیلده اؤزلرینه چیخماق ایسته ییرلر. مثلن سهند و بئهرنگی اونلاردان ساییلا بیلر. سهند حاققیندا سؤیله شینی داها سونرایا ساخلاییب، بئهرنگی حاققیندا كونوشالیم. بئهرنگی نین كوممونیست اولدوغونو قبول ائتمك مومكونمو؟

- بعضی اینسانلار بؤیوك آماجلار، بؤیوك ایشلر اوچون دوغولورلار. ایچلرینده بؤیوك ایش گؤرمك اوچون دوغوشدان گتیردیكلری ائنئرژی اولور. بو ائنئرژی زامان آخیشی ایچینده هم توپارلانیر، هم ده داها ائتكین دوروما گلیر. ۲۰- جی عصرده بیر چوخ ائنئرژیلی اینسانلاریمیزی منفور كوممونیزم ایدئولوژیسی محو ائتدی. اینسان هر نه یه اینانسا ایچینده كی او ائنئرژی ده او اینانیشا گؤره توپارلانیب رئالیزه ائدیلر. اصلینده كوممونیزم ایراندا گئرچكدن بیر دین حالینا گلمیشدی و بیر دوشونجه كونوسو هئچ زامان اولمادی. اولسایدی اونلاردان بیر اثر قالاردی. هئچ بیر اثر قالمادی. سانكی یوخ اولوب یئرین آلتینا گیردیلر. سادجه بیزیم بعضی ائنئرژی اینسانلاریمیزی بو كوممونیزم دینی یازیق ائتدی. آنجاق بیر طرفدن ده اونلارین یازیق اولمالارینا اوزولمه مك لازیم، چونكو تاریخ بویو ساده لؤوح و عوام صداقتلیلر اؤز جهالتلری اوزوندن باشقالارینا جاسوسلوق ائدیرلر. ایراندا كوممونیزم یولوندا اؤلنلر روس منافعلری یولوندا حیاتلارینی ایتیردیلر، صینفی موباریز كیمی بوش سؤزلر هامیسی آلداتیجی شوعارلار ایدی. بئله بیر اورتامدا سورماق لازیمیدیر كی، بئهرنگی ده روس جاسوسو ایدی یا یوخ؟ بو سوالا جاواب وئرمك اوچون ده بئهرنگی حاققیندا یازیلان خاطیره لره، اونو روس جاسوسو كوممونیست اولاراق گؤسترمه لره باخماق لازیم دئییل، اساس قایناغا باخماق لازیمدیر، یعنی بئهرنگی نین داورانیشلارینا، بیلگی بیریكدیرمه شكلینه و یازدیغی اثرلر.

بیرینی سن  

                بیرینی من 

یوْل اۇزۇنۇ هی دانێشدێق 

سن گۆلندن من آغلادێم 

من گۆلندن سنده گۆلدۆن. 

گۆره دۆشدۆن الین اوْلدۇم 

درده دۆشدۆن بئلین اۇدۇم 

باشقادا سن سن 

                 من گئری ده 

بۇلۇد اوْلدۇم باغلاروا 

جئیران اوْلدۇم  داغلاروا 

اوْوچێ اوْلۇب 

          تله قۇردۇن  

یالانچێسان یوْل یوْلداشێ. 

خالقیمیزین زنگین، اؤزونه مخصوص و ماراقلی فولكلور نومونه لریندن بیری ده خالق اویونلاریدیر. تاریخی چوخ قدیملره گئدن، خالقین موختلیف دؤورلرده عادت - عنعنه‌‌لرینی ، ائتنوقرافییاسینی اؤزوندن یاشادان بو اویونلار نسیلدن – نسیله كئچه‌رك بو گۆنۆمۆزه‌دك  گلیب چاتمیشدیر.

اویونلار خالق حیاتینین موختلیف جهتلرینی ، ائلجهده موختلیف مراسیملری عكس اتدیرن قدیم فولكلور جانرلاریندان بیردیر. خالق اویونلاری ان قدیم دؤورلردن خالقین میشت حیاتینی، ایلنجه دونیاسینی اؤزونده عكس ائتدیرمكباخیمیندان خوصوصی ماراق دوغورور. بئله خالق اویونلاری موضوع، مضمون،یارانما یولو و فورمالاری باخیمیندا دا چوخ زنگین و رنگارنگدیر. خالق اویونلاریندا یوكسك،هومانیست اینسانی دویغولار،شری جزالاندیرماق، یاخشیلارقورونماق، اونلارا دایاق دورماق و س. بو كیمی موثبت كئیفیتلر آشیلاندیر.

خالق اویونلاری،بوتؤولوكده خالقین اویون –تاماشا مدنییتینه  دئیر لیك معلوماتلارا بیر سیرا قدیم منبع لرده راست گلمك مومكوندور. بئله كی دوْققۇز  - اوْن عصریلرده یاشاماسی یاخین شرق عالیملریندن كسروی ، سالابی و البیراونینین، اوْن ایكی  عصرده ایسه داهی آزربایجان شاعیری ن . گنجوی عصریلرینده ده خالقیمیزین اسلامییتدن اوولكی مراسیم شنلیكلری،اویونلاری، ائله‌جه ده اونلارین منشأ‌یی و مضمون باره ده موعیین معلوماتلار واردیر. خالق تویونلاری حاققیندا معلوماتلارا همچینینناغیلو داستانلاریمیزدا ائله جه ده اوروپا و آسییاسییاهلرینی عصریلرینده،مئمۇار و گونده لیكلرینده،اونلارین آزربایجانا سفر تائسسۆراتلاری باره ده خاتیره لرینده ده راست گلمك اولور. اورتا عصریلرده بیر سیرا َزربایجان ، ائلئجه ده یاخین شرق رسساملارینین مینیاتورلرینده ده بعضی خالق اویونلارینین تصویرلری راست گلمك اولور.

همین معلوماتلار قاراوللی  جانری حاققیندا موعیین تصوورلار یاراتسادا،اونون دقیق سرحدیلرینی ،ناغیل و لطیفه لرله اوخشار و فرقلی جهتلرینی،اونون عومومی احاطه دایره سی نی عكس ائتدیرمه‌میشدیر . دیگر طرفدن ، قارا وللی قروپلاشدیریلماسی ، مضمونلارینا گؤره تصنیقاتی و بدیعی خوصوصییاتلاری ده آراشدیریلمامیشدیر.

محض بو چاتیشمازلیقلارا گؤره ایندیه قدر چاپ اولوموش بیر چوخ ناغیل و لطیفه كیتابلاریندا یانلیش اولاراق قاراوللی لر :ناغیل" و یا "لطیفه" آدی آلتیندا چاپ ائدیلمیشدیر.

مثلن ، 1988- جی ایلده " آذرنشر" طرفیندن باكیدا چاپ اولونموش "بهلول داننده لطیفه لری" كیتابینا(توپلایانی و ترتیب ائدنی د . سئییدوو) داخیل ائدیلن " كندلی و سیچانلار پادشاهی بهلول"(سه.32-30 )ائله همین ایلده – 1988 – جی ایلده باكیدا " یازیچی " نشرییاتی طرفیندن نشر ائدیلن "قاراوللی لر " كیتابیندا (توپلایان و ترتیب ائدنلری: ن . م تانتكین و س . علییو ) اولدوغو كیمی – هئچ بیر نؤقطه سینه ، وئرگولونه توخونولمادان " بهلول داننده سیچالار پادشاهیدیر"آدی ایله (سه.9-7)قاراوللی كیمی نشر ائدیلمیشدیر.

دیگر طرفدن، بذی  كیتابلاردا " قاراوللی" آدی آلتیندا وئریلن نومونه، دیگر كیتابلاردا "ناغیل" آدی آلتیندا چاپ ائدیلیب. مثلن ، 1961- جی ایلده باكیدا "علم" نشرییاتی طرفیندن چاپ ائدیلمیش 5 جیلدلیك"آزربایجان ناغیل لاری" كیتابینین بیر جیلدینده (توپلایانی و ترتیب ائدن: م . ح تهماسیب )وئریلن "كئچلله قاضینین ناغیلی " (سه . 308 – 304) ، 1967 – جی ایلده چاپ ائدیلن "قاراوللی لر" (توپلایان و ترتیب ائدن : ح . مئهدییئو)كیتابیندا  اولدوغو كیمی ، " كئچل، قاضی و شیطان " )سه . 100 – 96) سرلؤوحه سی ایله "قاراوللی" كیمی نشر ائدیلیب.

بوتون بونلار ایسه قارا وللی لرین دقیق سرحدلرینین، اونون اؤزونه مخصوصخوصوصییاتلارینین كونكرئت اولاراق مۆییئنلشدیریلمه‌مه‌سیندنایرئلی گئلمیشدیر. قاراوللی جانری حاققیندا فولكلورشوناسلارین ، عالیم و تدقیقاتچیلارینین فیكیرلرینی آشاغیداكی كیمی عومومیلشدیرمك اولار:

بیزجه،م. آللـه وئردییوین بو مولاحظه سی داها آغلاباتاندیر و فیكیرله ریمیزله اوست اوسته دوشور. ایندی "قاراوللی" ترمینینین ائتمولوگییاسی ایله باغلی اؤز مولاحظه لریمیزه كئچك. بو سؤزون منشایی،ائتنمولوگییاسی حاققیندا اوچ مولاحظه میز وار:

بیرینجی مولاحظه – "قاراوللی" آدی اوْن بئش -اوْن آلتێ  عصرلرده آزربایجان ارازیسینده مسكن المیش قدیم اوغوز – تورك تایفالاریندان بیرینین آدی ایله باغلی اولا بیلر. تاریخدن معلومدیر كی اوْن بئش -اوْن آلتێ  عصرلر آزربایجان خالقینین ائتنولوگییاسینده خوصوصی مرحله له اولموشدور. محض بو عصرلرده آزربایجان ارازیسینده باهارلی ، موسول ، قاجار، افشار،قیزیل باش،روملو،شاملی، قاراقو – یونلو ، قارامانلی ، آغ قویونلو كیمی اونلارا تایفا بیرلیكلری یاشامیشدیر. احتیمال كی ، قاراوللی ده بئله تایفالاردان بیری اولموشدور.

ایكینجی ملاحظه – "قاراوللی" آدی اوْن بئش - اوْن یئددی عصرلرده آزربایجاندا یاشامیش قارا ولی آدلی بیر تاریخی شخصیتین ، سر كرده نین ، تایفا باشچیسینین و یا هانسیسا نوفوذلی بیر شخصین آدی ائله باغلی اولا بیلر. چونكی آزربایجان تاریخینده "قارا" لقبی ایله تانینان بیر چوخ مشهور شخصیتلر اولموشدور. قارا قویونلولارین تایفا باشچیسی قارا محمد(1389- ؟)،آغ قویونلولا تایفا ایتتفاقینین باشچیسی قارا یوسف (1420-1355)، قارا قاراقوْیۇنلۇ دؤولتینین ایكینجی حوكمداری قاراایسكندر(؟-1429) و قارا پیرحسن(اوْن دؤرد  عصر)"قارا" لقبینی داشیمیشلار. صفویلر دؤورونده – یئنی اوْن آلتێ -اوْن یئددی  عصرلرده قاراخان اوستاجلی ، قاراسلطان تكه‌لی،ماحمود بی قاراجانین دا آدلاری "قارا" سؤزو ایله باغلی اولموشدور.باشقا تورك خالقلاریندا دالتی‌نین وضیعتی راست گلمك اولور. اورتا آسیادا اون عصرده قاراخانیلردؤولتینین بانیسی عبدولكریم قارا خانی،اون ایكی عصرده قارا آرسلان دا "قارا" لقبی ایله شؤهرت تاپمیشلار.

آدی چكیلن بوتون بو آدلاردا "قارا" سؤزو "بؤیوك"،"نهنگ"،"عظمتلی"معناسیندادیر. اونون اوستونلوك،بؤیوكلوك، قدرت چالارلاری دا وار."یئتدی گؤزل"ده نیظامی قارانی رنگیلرین ان یاخشیسی حئساب ائدیر...

دوشونمك اولار كی ، قارا باغ ، قارا داغ ، قارایازی (قاراكؤل) كیمی جوغرافی آدلاردا دا رنگ دئییل ، بؤیوكلوك،اوچالیق، گئنیشلیك نظرده توتولور. " ده ده قورقود" دا بیر نئچه دفعه تكرار اولونان "قارشی یاتان قارا داغ" ایفاده سی ده هئچ شوبهه سیز ، داغین بؤیوكلویونه، عظمتینه ایشاره دیر . چوخ گومان كی بورداكی قاراجا چوبان دا محض گوجونه گؤره قاراجا آدلانیر.

"ده ده قورقود" داستانیندا ایشله نن قاراخان، قارا چوبان، قارا بوداق،آدلاریندا دا همین معنا واردیر . نهایت، داستاندا ایشله نن قارا پولادوز قیلینج، قارا داغ ، قارا ائولر(بؤیوك چادیرلار)، قارا قایغی (بؤیوك درد)، قارا كؤپك، قارا شیون تركیبلری ده دیققتی جلب ائدیر.

اوچونجی مولاحظه – اوولكی ایكی ملاحظه لردن داها چوخ اونم وئردیگیمیز محض بو وئرسییادیر. بو مولاحظه ، فیكیرمیزجه ،"قاراوللی" سؤزونون ائتمولوگییاسینی داها دقیق شكیلده عكس ائدیریر . بیزه ائله كلیر كی ،"قاراوللی"سؤزونون ایلكین واریانتی "قارابللی" اولموشدور. بو سؤزون حرفی معناسی ایسه :نوقصانلاری، عئییبلری بللی ائتمك ، اونلاری فاش ائدیب گؤسترمك" معناسینی وئریر."قاراوللی" سؤزو موركب سؤز اولوب،ایكی سده كوْمپوْنئنتدئن عیبارتدیر:"قارا" و "بللی" سؤزلریندن.