قالب وبلاگ

اوْن دوْققۇز عصرین اووللرینده باشلایاراق آزربایجاندا معاریف مدنییتین اینكشافی ایله علاقهدار اولاراق بیرچوخ زییالیلار – م. ش . وازه، م. ماحمودبییو،س.ا.شیروانی، ا . شایق ، ف . كؤچرلی و باشقالاری اوشاق فولكلورو آدی آلتیندا خوصوصی نومونه لر ، او جومله دن خالق اویونلاری سئچمیش،اونلارین بعضیلرینی درسلیكلره داخل ائله میش و تبلیغ ائتمیشلر. بو درسلیكلره ان یاخشی نومونه ایسه ف.كؤچرلنین 1912 – جی ایلده چاپ ائتدیردییی"بالالارا هدییه " كیتابی اولموشدور. بو كیتابا بیر چوخ اوشاق فولكلورو نومونه لری، او جومله دن خالق اویونلاری داخل ائدیلمیشدیر.

بیر چوخ خالق اویونلاری – " چؤوكان"،"دیره دؤیمه"،"چیلینگ آغاچ"،"ال اوسته كیمین الی"،"توپ آل قاچ"،"سرراست وۇر"،"موتال- موتال "،"قلندر آی قلندر"،"بئنوشه بئنوشه نی"،"و س . ایندی ده اوشاقلار ، هم ده گئنجلر هوسله اویناییرلار.

تدقیقاتچیلارین یازدیقلارینا گؤره ، آزربایجان خالق اویونلاریندا كیشیلره برابر ، بعضن قادینلار دا ایشتراك ائتمیشلر . بو باره ده نیظامینین "خمسه"سینده موعیین معلوماتلار وئریلیر. قادینلارین كیشیلرله یاناشی "چؤوكین" و دیگر خالق اویونلاریندا ایشتراكینی اوْن آلتێ عصر مینیاتورلرینده ده آیدین گؤرمك اولور.

آزربایجاندا گئنیش یایلمیش بو اویونلار قطران تبریزینین ، خاقانی شیروانینین و بو كیمی دیگر كلاسیك شاعیرلریمیزین عصریلرینده ده اؤز عكسینی تاپمیشدیر.

آزربایجاندا گئنیش یایلمیش میللی خالق اویونلاریندان بیری "چؤؤكین" دیر. اوْن ایكی عصریده – آتابی محممدین حؤكمرانلیغی دؤورونده بو اویون مئیداندا آت اوستونده كئچیریلیردی. اویونو ایداره ائدن حاكیملردن بیری الینده كی یایلیغی یوخاری قالدیران كیمی شیپور چالینیردی. سونرا اویونچولار هر دسته ده اوچ نفر آلتی اولماقا،اوچ دسته مئیداندا دؤوره وۇرۇردۇلار. بیرینجی دسته آغ، ایكینجی بوز، اوچونجی دسته ایسه قاراآتلاردا مئیدانا چیخیردیلار. بوندان سونرا آتلیلار مئیدانین عكس طرفینه گئدیردیلر. مئیدانین عكس طرفینده آدام بویدا داشدان  قول للی قاپیلار قویولوردو.قول لنین بیرینجی سینین اوستوده گؤی ، دیگرینكینه ایسه قیرمیزی رنگیلی بایراق تاخیلیردی.

اویوندا اساس مقصد چؤوكن ایله توپو فردیو یا یولداشلارینین كؤمئیی ایله آپاریب قاپینی عوض ائدن قول للرین آراسیندا كئچیرمك ایدی.

"چؤوكن"اویونوندا ایستفاده ائدیلن توپو حاضیرلاماق اوچون دارانمیش یون گؤتورولوردو. اونو الـله یوماق شكلینه سالیر و باجاردیقجا مؤحكملتمئیه چالیشیردیلار.

توپو لازیم گلن وضعییت سالدیقدان سونرا اونو قاینار سویا سالیر و یاریم ساعات قدر ساخلایاردیلار. بورادا یون اوولكی یوماق فورماسینی اؤزونده ساخلایاراق داها برك سیخیلیردی . سونرا اونو سودان چیخاریر و بیر داها مؤحكم شكله دۆشنه‌دك اووخالییردیلار. داها سونرا ایسه اونا خوصوصی دئرینده اوز چكیردیلر. بو اوصولا حاضیرلانان توپلار ایلاستیكی شار فورماسیندا اولودو.

چؤوكنآغاجی ایسه خوصوصی حاضیرلانمیش وآییلمیش فورمادا آغاج اولوردو.اونون دقیق، استاندارد اوزونلوغو اولمامیشدی. بو آغاج اویون ایستیراكچیلارینین و آتلارین هوندورلویوندن آسیلی اولارق دئییشیردی.چؤوكن آغاجینین آییلمیش حیصه‌‌سینین بیر اوستو آچیق اولوردو. چونكی بو طرفله توپو یئردن قالدیرماقآسان اولوردو.

"چؤؤكن" اویونوندا خوصوصی مشق گؤرموش یاریش آتلاریندان ایستفاده ائدیلیردی. آتلارین یئهرینی ایكیقات و اوچقات قارین آلتلیغی ایله بركیدیردیلر كی ، اویون واختی – كئسكین حركتلرزامانی یئهر سوروشوب آتین بئلیندن دۆشمه‌سین.

گئنیش یاییلمیش آزربایجان خالق اویونلاریندان بیری ده "توپ چالادا" اویونودور.(بو اویون حاققیندا جنوبی آزربایجاندا یاشاییب – یاراتمیش یازیچی آباكۇر مهبۇری‌نین  " ابن – شیراج" عصرینده گئنیش سؤحبت آچیلیر.)

بعضی خالق اویونلاری ایسه شییرله ایفا اولونوردو. بو ایسه هئچ شوبهه سیزكی اویونو داها ماراقلی ائدیردی . بئله اویونلاردان بیری " موتال- موتال"اویونودور. بو اویوندا اوشاقلار دؤوره وروب اوتورور، آیاقلارینی بیر یئره اوزادیردیلار. اونلاردان بیری آشاغیداكی  شعری دئییردی :

اینه-  اینه ، اوجو دویمه

بال باللیجا ، باللی كئچی

شام آغاجی ، شاتیر كئچی

قوز- آغاجی ، قوتور كئچی

وور ناغارا ، چیخ قیراغا.

                و یا

موتال – موتال ترسه موتال

یای آتار ، قایماق توتار.

آغ قوشوم ، آغارجیغیم،

گؤی قوشوم گؤیرچینیم.

الین تیكان امیرقولو،

وور ناغارا چیخ قیراغا.

بو شعرین هر كلمه سینی دئین شخص الینی نؤوبه ایله یولداشلارینین و اؤزونون آیاغینین اوستونه قویور. شعرین سونونداكی " چیخ قیراغا" سؤزلری هركسین آیاغینین اوسته دئییلسه، او آیاغینی چكیر. سونرا یئنه شعر باشدان آیاغا دئییلیر . و بئله‌لیكله ، اوشاقلار بیر – بیر آیاقلارینی چكیر. هر كسین آیاغی آخیرا قالسا، اونو اوزو اوسته اوزادیب، اللرینی یوموروق فورماسیندا اونون كوریینه قویوب سوروشورلار:

-          ال اوسته كیمین الی؟

اگر اوشاق الینی اونون كوریینه قویانی تاپسا اونو دورقوزورلار، یوخ اگر تاپماسا، "چؤتورون وورون،یالاندیر"- دئییب اونو – نئچه دفعه  آستاجا وورور و یئنه سوروشورلار:

-          ال اوسته كیمین الی؟

بئله جه ، اوشاق ال صاحبینی تاپانادك اونو آستاجا یومروقلایرلار. خالق اویونلاری اوشاقلاردا، یئنییئتمه‌لرده و گئنجلرده جلدیك، چئویكلیك، دیریباشلیق، حاضیرجاوابلیق و س. بو كیمی موثبت كئیفیتلر آشیلاییردی.

خالق تاماشالاری دا شیفاهی خالق ادبییاتینین قدیم جانرلاریندان بیریدیر. خالق دراملاری تاریخ بویو موعیین اینكشاف یولو كئچمیش و گئدیكجه تكمیللشمیشدیر. خالق تاماشالاری بیر جانر كیمی فورمالاشانا قدر فولكلورون باشقا نؤولری داخیلینده، خوصوصیله ائپیك نؤوعن آیری – آیری جانرلریندا یارانماغا باشلامیشدیر. بئله كی ، پئشكار ناغیلچیلار ، عاشیقلار، كؤرپلرینه ناغیل دانیشان آنالار و ننه لر ناغیلداكی حادیثه لرین گئدیشیندن آسیلی اولاراق میمكادان،جئستلردن، ال – قول حركتلریندن ده گئنیش ایستیفاده ائتمیشلر.

بو زامان ایسه سانكی سؤیلننه فولكلور نومونه سی شكیلده صحنه‌‌لشدیرلمیش و بئله لیكله ، خالق تاماشلارینین ایلكین روشئیملری یارانمیشدیر مثلن : ملیكمحممد" ناغیلندا مئلیكمحممدین  قویودا دیوله قارشیلاشدیغی صحنه نی دانیشان شخص دیوین سؤزلرینی ایسه آمیرانه بیر سئسله ، خاراكتئریك آهنگله ایفا ائدیردی.

بونا گؤره ده ا. سولطانی چوخ دوغرو اولاراق گؤستریردی كی ، نینكی ائپیك نؤوده، حتتا ، آزربایجان خالق ادبییاتینین هر بیر نومونه سی دیققتله تدقیق ائستك، اوردا ایفاده ، معنا ، مضمون و ایفا ترزی اعتباریله درام ، تاماشا عنصورلری تاپماق مومكوندور. دئملی، ناغیللار،داستانلار،عاشیق صنعتی و مراسیملر خالق تاماشالارینین یارانماسی و كامیللشمه سی اوچون الكین مرحله اولموشدور.

دیگر طرفدن ، خالقین گوندلیك حیاتی ایله باغلی اولان موختلیف ایلنجه‌لر  زامان كئچدیكجه داها  كۆتلوی خاراكتر آلاراق تكمیللشمیش ، بعضن ابتدای، بعضن ده كامیل سوجتلی تاماشالار كیمی خالقین بدیی یارادیجیلیغینا داخیل اولموشدور.

خالق تاماشالاری، خالق مراسیملری،خالق آیینلری و خالق اویونلاری ایچریسینده یارانمیش و یاییلمیشدیر. خالقین معیشتی،گون – گوذرانی  ایله باغلی اولان مراسیملرین كئچیریلئسینده بوتون خالق ایستیراك ائتمیشدیر. بو مراسیملرین بیر چوخو آیری – آیری آداملارین سعی نتیجه سینده تكمیللشمیش، سونرادان اصل خالق تاماشالاری ساویه‌سینه یوكسئلمیشدیر. بونا میثال اولاراق "كوساگلین"،"كوسا اویوو" و یا "كوسا – كوسا" نی گؤسترمك اولار.بو تاماشالاردا اساس قهرمان كوسا و كئچل ایدی. كوسا – قیشین، كئچی – ایسه یازین رمزی ایدی .

تاماشانین سونوندا كوسا – قیش مغلوب اولور، كئچی – یاز ایسه قلبه چالیردی، بو دا خالقین آلقیشینا سبب اولوردو. لاكین زامان كئچدیكجه بو تاماشالارداكی مراسیم عنصورلاری سؤنوكلشمیش ، اولارین رئال معنالاری، اینسانلارین معشیتی ایله باغلی اولان طرفلری ایسه اینكشاف ائده‌رك تكمیللشمیشدیر. محض  بو پروسسلردن سونرا همین تاماشالاردان یارانان، خالقین معشیتینی اكین – بیچینینی ، رئال حیاتداكی داورانیشلارینی عكس ائتدیرن داها موعاصیر ، اوز دؤورو اوچون داها آكتوال اولان خالق تاماشالاری یارانماغا باشلامیشدیر.

" اكینده یوخ ، بیچینده یوخ ، یئینده اورتاق قارداش "، "تنبل قارداش" و س. بو قبیلده اولان خالق تاماشالاریدیر.

آزربایجان خالق تاماشالاریندا ساتیرا و یومور اوستونلوك تشكیل ائدیردی. بئله تاماشالاردا كومیك وضعیتلره داها چوخ یئر وئریلیردی. بو ایسه اوندان ایره لی گئلیردی كی ، خالق جمعیتده اولان ایبه‌جرلیكلری و نوقصانلاری گولوش  واسیطه سیله ایصلاح ائدمك ایستیردی. عینی زامانداخالق نؤقصانلاری آرادان قالدیرماغا منع اولان قووه لری، بئله وضعیتی یاراندان شخصلری ده گۆله‌رك ایفشاائدیردی.بوتونبونلار ایسه خالق تاماشالارینی تاماشاچیلارا سئودیرن و اونون اوزونؤمورلو اولماسینی تعمینائدن اساس شرطلردنایدی.

                                                           حسین ایسماییلوْو

                                                             طاهیر اوْرۇجوْو

بؤلوم لر: خالق شیفاهی ادبییاتی،