قالب وبلاگ

گونئی آذربایجان'دا میللی قادین شعری، اؤتری باخیش

بوگون گونئی آذربایجان توركلری، آذربایجان اولوسال دئوینیمی (میللی حركتی) آدی ایله بؤیوك دئوینیم (حركت) باشلامیشلاردیر. بو بوتون آلانلاردا (ساحه‌‌لرده) آیدینجاسینا گؤزه چارپیر. ان باشدا اؤز دیل، اویقارلیغینی (مدنیتینی) تمل گؤتوره‌رك، آذربایجان اولكوسونون (مفكوره‌سی‌نین) اوزرینده دوشونولموش، اؤزونه قاپساملی دوزن یاراتمانی گركلی ساییر. دئمك بو گون آذربایجانلیلارین آراسیندا اولان اولوسال (میللی) دوشونجه، بیر یوزیللیگین اؤزللیگی اولاراق تانیلماقدادیر. بو دئوینیمده (حركتده) یالنیزجا كیشیلر دئییل، قادینلار دا، بوتون آلانلاردا چالیشماقدادیرلار. گونئیده باشلانیب اؤنه سورولن بو آخیم، اولدوقجا اویقار (مدنی) بیر دئوینیم (حركت) كیمی اؤزونو گؤسترمكده‌دیر. بونو اونایلایان (تسدیقله‌ین) دا، سون ایللرده گونئیین قادین یازار، شاعرلری‌نین یایینلانمیش -ایستر كیتاب بیچیمینده، ایسترسه ده اینتئرنئتده- یاپیتلاریدیر (اثرلریدیر). یازیلاردا اولدوقجا وطن، اؤزگورلوك، باغیمسیزلیق، آنا دیلی، حاقسیزلیق، ایسیان، عدالت… بو كیمی قونولار، ایچیریكلر آغیرلیق باسیر.

آیری یؤندن گونئی آذربایجان یازار قادی‌نینین شعرینده گوونسیزلیك، قورخو، دویولمایان هایقیریش، بونلارین هامیسینا آلدیرمازلیق (ائتیناسیزلیق)، آیریجا قورخونج بیر سوسماق سؤزجوك سؤزجوك جانلانیب شاعرین روحو، توپلومسال دورومونو شعر دیلی ایله آچیقلاماغا باشلاییر.

اؤرنك اولاراق نیگار خییاوی'نین ”ساری امنیت” آدلی شعری بو دویغولاری نئجه ده گؤزل اوخویوجویا دویدورور:

…

هادییدی، هودویدو، كوراوغلو كوسا ایدی ، بیرده من . اووا چیخمیشدیق.قاباغیمیزدان بیر دووشان قاچیردی.

هادییا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

هودییا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          توفنگین وار؟

هئچ كیمین توفنگی اولمادی. اوزوم چاخماخی یوخ توفنگی چینیمدن آشیردیم.

هادییا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

هودییا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          آتا بیلرسن؟

هئچ بیری آتا بیلمدی. اوزوم چاخماغی یوخ توفنگله دووشانی یئره سردیم .

هادییا دئدیم:

-          دووشانی سوی!

هودییا دئدیم :

-          دووشانی سوی!

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          دووشانی سوی!

هئچ بیری سویمادی. سویماق اوچون بیچاق گرك ایدی.

هودییا دئدیم:

-          بیچاقین وار؟

هودییا دئدیم :

-          بیچاقین وار؟

كوراوغلو كوسایا دئدیم:

-          بیچاقین وار؟

هئچ بیرینده بیچاق اولمادی. اوزوم تییه‌سی یوْخبیچاغین ساپینی جیبیمدن چیخارتدیم،دووشانی سویدوم.

هادییا دئدیم:

-          قازانین وار؟

هودییادئدیم :

-          قازانین وار؟

كور اوغلو كوسایادئدیم:

-          قازانین وار؟

هئچ بیرینده قازان اولمادی. اوزوم آلتی یوخ بیر قازان تاپدیم.

هادییادئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

هودییا دئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

كور اوغلو كوسایادئدیم:

-          بیشیره بیلرسن؟

هئچ بیری بیشیره بیلمه دی. اوزوم آلتی یوخ قازاندا دووشانین اتینی قووردوم. هامیمیز یئدیك، دویدوق، هله آرتیق دا قالدی. آرتیغینی دا باغلادیق قورشاغیمیزا، بیر خوروز  عمله گلدی. بو خوروز و میندیك ، یولا دوزلدیك،قاباغیمیزدا بیر چای چیخدی. چایدان بیر پالان تاپدیق . پالانی سوكدوك. ایچیندن بیر كیتاب چیخدی. اوخودوق، گؤردوك هامیسی یالان .

(1882-1941)

ستالی‌نین   فیتواسی   ایله   1937-جی   ایلده   باشلامیش “بؤیوك  تئرروْر”  دئییلن  رئپرئسسییالار  دالغاسی  مینلرله آذربایجان ضیالیسی‌نین - یازیچی، عالیم، دؤولت خادیمی‌نین حیاتینا سوْن قوْیموشدور. آذربایجانین دۆشونن بئیینلرینی   مهو   ائتمكله   ایمپئرییا   خالقیمیزی   كؤله وضعیتینه سالماغی، اوْنون بیر  میللت كیمی وارلیغینا سوْن قوْیماغی  پلانلاشدیریردی.  تخمینی  حسابلامالار  گؤستریر كی،  ایگیرمی  عصرین  30  -  40  -جێ  ایللرینده  40  میندن  آرتیق آذربایجانلی    رئپرئسسییالارین   قۇربانی   اوْلموشدور. بۇ قۇربانلاردان بیری ده حسین جاوید (راسیزاده) ایدی. حسین جاویدین آدی آذربایجان تاریخینه بؤیوك شاعر، داهی دراماتورق و گؤركملی معاریف خادیمی، آذربایجاندا ایلك منزوم فاجعه‌‌نین مۆلیفی كیمی قێزیل حرفلرله یازیلمیشدیر.

حسین عبدالله اوْغلو راسیزاده 1882-جی ایلده ناخچیواندا، تانینمیش رۇحانی عائله‌‌سینده آنادان اوْلوب. ایلك تحصیلینی ناخچیواندا موْللاخانادا آلیب، 1895-جی ایلده آتاسی اوْنو محمّدتاغی سیدقی‌نین "تربیه" آدلی مكتبینه قوْیوب. بۇرادا تحصیل یئنی قایدالارلا حیاتا كئچیریلیردی. ایلك شعرلرینی ده تحصیل دؤورونده اوْ، "گۆلچین" و "سالیك" تخللوسو ایله یازمیشدیر. 1898-جی ایلده مكتبی مۆوفقیتله بیتیرن حسین راسیزاده جنوبی آذربایجانا گئتمیش، تبریزین طالبیه مدرسه‌سینده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. اؤزونو دوْلاندیرماق و تحصیلینی داوام ائتدیرمكچون اوْ بۇرادا تیجارتله ده مشغول اوْلموشدور. 1903-جۆ ایلده مدره‌سه‌نی مۆوفقیتله بیتیره‌رك اوْ، آلی تحصیل آلماق مقصدی ایله ایستانبولا گئتمیشدیر. 1909-جۇ ایلده حسین ایستانبول اۇنیوئرسیتئتی‌نین ادبیات شؤبه‌سینی بیتیرمیشدیر. تحصیل ایللرینده عرب، فارس و تۆرك دیللری" مۆكممل اؤیرنن حسین شرق و قرب ادبیاتی ایله، همچی‌نین تسوووف فلسفه‌سی ایله یاخیندان تانیش اوْلموشدور.

ناخچیوانا قاییتدیقدان سوْنرا بۇرادا آچدیغی خۆصوصی مكتبده درس دئمه‌یه باشلایان  حسین  راسیزاده  چوْخ  كئچمیر  كی،  تیفلیسه  یوْللانیر.  تیفلیسده  اوْ،  قافقاز مۆسلمانلاری رۇحانی ایداره‌سی‌نین مكتبینده، سوْنرا ایسه گنجه‌ده "مكتبی- رۇحانیه"ده مۆعللیم ایشله‌ییر.

بۇ دؤورده لیریك-روْمانتیك شعرلرینی جاوید تخللوسو ایله یازماغا باشلایان حسین  اوْنلاری  "شرقی-رۇس"،  "ایرشاد"،  "فۆیوزات"،  "حقیقت"،  "مكتب"،  "ایقبال"، "یئنی ایقبال" قزئت و ژۇرناللاریندا چاپ ائتدیرمیشدیر. "ناخچیواندا نه‌لر گؤردوم"، "ناخچیوانا نه لازیم"، "حبسی-حال"، "ناكاملیق" مقاله‌لرینده مۆلیف دؤورون پروْبلئملرینی و خالقین آغیر گۆزرانینی قله‌مه آلمیشدیر.

- بعضی یدئولوژیلرین طرفدارلاری بیزیم میللی شخصییتلریمیزی بیر شكیلده اؤزلرینه چیخماق ایسته ییرلر. مثلن سهند و بئهرنگی اونلاردان ساییلا بیلر. سهند حاققیندا سؤیله شینی داها سونرایا ساخلاییب، بئهرنگی حاققیندا كونوشالیم. بئهرنگی نین كوممونیست اولدوغونو قبول ائتمك مومكونمو؟

- بعضی اینسانلار بؤیوك آماجلار، بؤیوك ایشلر اوچون دوغولورلار. ایچلرینده بؤیوك ایش گؤرمك اوچون دوغوشدان گتیردیكلری ائنئرژی اولور. بو ائنئرژی زامان آخیشی ایچینده هم توپارلانیر، هم ده داها ائتكین دوروما گلیر. ۲۰- جی عصرده بیر چوخ ائنئرژیلی اینسانلاریمیزی منفور كوممونیزم ایدئولوژیسی محو ائتدی. اینسان هر نه یه اینانسا ایچینده كی او ائنئرژی ده او اینانیشا گؤره توپارلانیب رئالیزه ائدیلر. اصلینده كوممونیزم ایراندا گئرچكدن بیر دین حالینا گلمیشدی و بیر دوشونجه كونوسو هئچ زامان اولمادی. اولسایدی اونلاردان بیر اثر قالاردی. هئچ بیر اثر قالمادی. سانكی یوخ اولوب یئرین آلتینا گیردیلر. سادجه بیزیم بعضی ائنئرژی اینسانلاریمیزی بو كوممونیزم دینی یازیق ائتدی. آنجاق بیر طرفدن ده اونلارین یازیق اولمالارینا اوزولمه مك لازیم، چونكو تاریخ بویو ساده لؤوح و عوام صداقتلیلر اؤز جهالتلری اوزوندن باشقالارینا جاسوسلوق ائدیرلر. ایراندا كوممونیزم یولوندا اؤلنلر روس منافعلری یولوندا حیاتلارینی ایتیردیلر، صینفی موباریز كیمی بوش سؤزلر هامیسی آلداتیجی شوعارلار ایدی. بئله بیر اورتامدا سورماق لازیمیدیر كی، بئهرنگی ده روس جاسوسو ایدی یا یوخ؟ بو سوالا جاواب وئرمك اوچون ده بئهرنگی حاققیندا یازیلان خاطیره لره، اونو روس جاسوسو كوممونیست اولاراق گؤسترمه لره باخماق لازیم دئییل، اساس قایناغا باخماق لازیمدیر، یعنی بئهرنگی نین داورانیشلارینا، بیلگی بیریكدیرمه شكلینه و یازدیغی اثرلر.

بیرینی سن  

                بیرینی من 

یوْل اۇزۇنۇ هی دانێشدێق 

سن گۆلندن من آغلادێم 

من گۆلندن سنده گۆلدۆن. 

گۆره دۆشدۆن الین اوْلدۇم 

درده دۆشدۆن بئلین اۇدۇم 

باشقادا سن سن 

                 من گئری ده 

بۇلۇد اوْلدۇم باغلاروا 

جئیران اوْلدۇم  داغلاروا 

اوْوچێ اوْلۇب 

          تله قۇردۇن  

یالانچێسان یوْل یوْلداشێ. 

خالقیمیزین زنگین، اؤزونه مخصوص و ماراقلی فولكلور نومونه لریندن بیری ده خالق اویونلاریدیر. تاریخی چوخ قدیملره گئدن، خالقین موختلیف دؤورلرده عادت - عنعنه‌‌لرینی ، ائتنوقرافییاسینی اؤزوندن یاشادان بو اویونلار نسیلدن – نسیله كئچه‌رك بو گۆنۆمۆزه‌دك  گلیب چاتمیشدیر.

اویونلار خالق حیاتینین موختلیف جهتلرینی ، ائلجهده موختلیف مراسیملری عكس اتدیرن قدیم فولكلور جانرلاریندان بیردیر. خالق اویونلاری ان قدیم دؤورلردن خالقین میشت حیاتینی، ایلنجه دونیاسینی اؤزونده عكس ائتدیرمكباخیمیندان خوصوصی ماراق دوغورور. بئله خالق اویونلاری موضوع، مضمون،یارانما یولو و فورمالاری باخیمیندا دا چوخ زنگین و رنگارنگدیر. خالق اویونلاریندا یوكسك،هومانیست اینسانی دویغولار،شری جزالاندیرماق، یاخشیلارقورونماق، اونلارا دایاق دورماق و س. بو كیمی موثبت كئیفیتلر آشیلاندیر.

خالق اویونلاری،بوتؤولوكده خالقین اویون –تاماشا مدنییتینه  دئیر لیك معلوماتلارا بیر سیرا قدیم منبع لرده راست گلمك مومكوندور. بئله كی دوْققۇز  - اوْن عصریلرده یاشاماسی یاخین شرق عالیملریندن كسروی ، سالابی و البیراونینین، اوْن ایكی  عصرده ایسه داهی آزربایجان شاعیری ن . گنجوی عصریلرینده ده خالقیمیزین اسلامییتدن اوولكی مراسیم شنلیكلری،اویونلاری، ائله‌جه ده اونلارین منشأ‌یی و مضمون باره ده موعیین معلوماتلار واردیر. خالق تویونلاری حاققیندا معلوماتلارا همچینینناغیلو داستانلاریمیزدا ائله جه ده اوروپا و آسییاسییاهلرینی عصریلرینده،مئمۇار و گونده لیكلرینده،اونلارین آزربایجانا سفر تائسسۆراتلاری باره ده خاتیره لرینده ده راست گلمك اولور. اورتا عصریلرده بیر سیرا َزربایجان ، ائلئجه ده یاخین شرق رسساملارینین مینیاتورلرینده ده بعضی خالق اویونلارینین تصویرلری راست گلمك اولور.