قالب وبلاگ

(1885-1948)

1919-جۇ ایلین یاییندا “آذربایجان”  قزئتینده چاپ   ائدیلمیش   سیلسیله   مقاله‌لرین    مۆلیفی   هرجانلا یازیردی:   “ایستیكلالیمیزین  بیر  ایلینین  بایرامینی   یئنیجه كئچیرمیشدیك كی، اۆفوقوموزدن قفلتن نۆمایان اوْلان بیر قارا  ال   هامان  ایستیكلالیمیزی  قێرماق  و  بیزی  مۇردار پنجه‌سی آلتیندا عزمك خیالی ایله شیمالیمیزدان اۇزانماغا باشلادی”. بۇ مقاله‌نین مۆلیفی اۆزئییر   بَی حاجیبیلی ایدی. اوْ همچی‌نین یازیردی: “اؤلمك  وار، دؤنمك یوْخدور. سیدق دیل ایله یاشاسین مۆستقیل آذربایجان دئینلر امین اوْلمالی: اوْنو مۆستقیل یاشاتماغا قادیر اوْلارلار... بیر یاشلی دؤولتیمیز  -  گله‌جكده  -  یاخین  گله‌جكده  تۆركلویون اۆمیدگاهی، ایسلاملیغین پناهی و عالم  مدنیتی‌نین مؤحترم بیر عضوو اوْلاجاغینی  هله بیر یاشیندا اوْلدوغو حالدا هر كسه بیلدیرمكده‌دیر”. آذربایجان تاریخینه اۆزئییر حاجیبیلی‌نین  آدی داهی بستكار، مۇسیقیشوناس عالیم، پۇبلیسیست،  دراماتورق، مۆعاصیر   آذربایجان   پئشكار  مۇسیقیسی‌نین   و   میللی اوْپئرانین بانیسی، پئداقوْق  و اجتماعی خادیم كیمی  قێزیل حرفلرله یازیلمیشدیر. اۆزئییر بَی حاجیبیلی (حاجیبیوْو) 1885-جی ایلده آذربایجانین آیریلماز حیصه‌‌سی قاراباغین شۇشا قضاسی‌نین آغجابه‌دی كندینده آنادان اوْلموشدور. آتاسی عبدولهوسئین كند میرزه‌سی ایشلسه ده، اوْغلونا یاخشی تحصیل وئرمك ایسته‌میش و عائله‌‌سی ایله بیرلیكده شۇشا شهرینه كؤچموشدور. بۇرادا اۆزئییر رۇس-آذربایجان مكتبینه داخیل اوْلموش و ایلك مۇسیقی درسلرینی ده ائله بۇرادا آلمیشدیر. بئله كی، داییسی آغالار الیوئردیبیوْو خالق مۇسیقیمیزین ماهیر بیلیجیسی كیمی تانینیردی. شۇشادا اۆزئییر ایلك دفعه‌‌ اؤزونو مۇسیقیده سێناییر. عبدوررهیمبی حاقوئردییئو خوْر تشكیل ائدیبمیش و همین خوْردا جاببار قاریاغدی اوْغلونون باشچیلیغی ایله حاضیرلانان مۆختلیف مۇسیقی نؤمره‌لرینده اۆزئییر ده ایشتیراك ائدیر.

خانلار بؤلگه‌سی ارازیسینده آپاریلان آرخئوْلوْژی قاضینتی ایشلری زامانی تاپیلمیش آغزی گئن قابلار اۆزرینده بۇ ایكی تئكنیكی اۆصولون هر بیریندن مهارتله ایستیفاده ائدیلمیشدیر. بۇ قابلار اۆزرینده تصادوف ائدیلن ستیلیزه ائدیلمیش اینسان، حئیوان تصویرلری اؤز اۆسلوبو ایله قوْبوستان قایا رسملرینی یادا سالیر.

خانلار بؤلگه‌سینده تاپیلمیش، حاضیردا باكیدا آذربایجان تاریخی مۇزئیینده نۆماییش ائتدیریلن بۇ تیپلی قابلاردان بیرینی نظردن كئچیرك. ائ.ه. ایكی مینیللییه عاید بۇ آغزی گئن قارا قابین یان طرفیندن آغ مادده ایله اینكروستاسییا تئكنیكاسیندا ایشلنمیش ایكی اوْوچو و ایكی كئچی تصویری وئریلمیشدیر. اینسان تصویرلری كئچی فیقورلارینا نیسبتن داها سخئماتیك شكیلده وئریله‌رك اؤندن گؤستریلمیشدیر. اوْوچونون سوْل الینده اوْخا-بنزر سلاح واردیر. فیقورلار یۇخاریدا قوْشا ایری خطلر آراسیندا وئریلمیشدیر. اینسان و حئیوان فیقورلاری‌نین اۆزرینده چوْخلو نؤقطه‌‌لر واردیر. عالیملرین فیكرینجه، بۇ اوْنلارین سایجا چوْخالماسینی، آرتماسینی، گۆنش اللهیندان تمننا ائتمه‌سینی گؤستریر. جیلالانمیش قارا رنگلی كئرامیكا صنعتی اۆزرینده علمی آراشدیرمالار آپارمیش عالیملر ثبوت ائتمیشلر كی، قدیم كئرامیك ممولاتی قارا رنگه بوْیاماق اۆچون دۇلوسچولار آدی هیسدن باجاریقلا ایستیفاده ائتمیشلر. بۇ مقصدله اوْنلار آچیق هاوادا قۇرودولموش گیل قابلاری اولجه هامار سۆموك و یاخود برك جیسیم ایله یاخشیجا سۆرته‌رك اوْنون اۆزرینده‌كی مسامه‌لری دوْلدوروب بركیدیردیلر. بۇنو اوْنا گؤره ائدیردیلر كی، قاب كۆره‌ده بیشندن و قارا رنگ آلاندان سوْنرا، هم ده جیلالانمیش و پاریلتیلی اوْلسون. بۇ قایدا ایله حاضیرلانان ماللار تامامیله قارا رنگلی و جیلالانمیش اوْلوردو.

توْتئمیزم عقیده‌لری‌نین میس- داش دؤورونده گئنیش شكیلده یاییلماسی مالدارلیغین ترققیسی ایله علاقه دار اوْلموشدور. توْتئمیزم ایله علاقه دار اوْلان دینی تسووورلر قدیم و ایبتیدای خالقلارین  هامیسیندا اؤزونو گؤسترمیشدیر.

بۇدؤور رسسامی ئله اوْوقاباغی مشقلردن بیرینی بؤیوكداشین یۇخاری مرتبه‌سینده‌كی داشدا یاخشی تصویر ائتمیشدیر. بۇرادا چیگینلرینده  كامان  اوْلان  بئش  اوْوچو سێرایا دۆزولوب وحشی اؤكوز رسمی قارشیسیندا مشق ائدیر، یعنی اؤكوز تصویرینه اوْخ آتیرلار. آشاغیداكی، ایكینجی جرگه‌ده‌كی اوْوچولار ایسه نؤوبه گؤزله‌ییرلر. اۆزلری اؤكوز تصویرینه طرف اوْلان اوْوچولارین كامان تۇتان قوْللاری گؤرونمور. هۆندوربوْیلو، ائنلیكو-ركلی اوْوچولار ائنلی شالواردا اوْلدوقلاریندان اوْنلارین قێچلاری بیتیشیك طرزده گؤستریلدیگی اۆچون تدقیقاتچیلار سهون اوْنلاری قادین تصویرلری كیمی قله‌مه وئرمیشلر. بۇ پئتروْقلیفده اوْوچولارین اوْو شالوارلارینی بئللرینه ساریدیغی آشكار گؤرونور. بئللریندن ساللانمیش ایپلره ایسه اوْو زامانی حئیوان قۇیروقلاری باغلانارمیش. مشق زامانی همین قۇیروقلاردان  ایستیفاده  ائدیلمه‌دیگیندن اوْنلار تصویرده  اؤز عكسینی تاپمامیشدیر. بۇ پئتروْقلیف، چوْخ گۆمان كی، اینیسیاسییا  آیینینین-گنجلرین اوْوصنعتینه  یییه‌لنمه‌سی آیینینین كئچیریلمه‌سینه حصر ائدیلمیشدیر.

آیدیندیر كی، بۇ باخیمدان رسسامین تصویر ائتدیگی هر بیر اوْوچو ایلك نؤوبه‌ده آدی اینسانی یوْخ، یاشاییش اۆچون یئمك الده ائده بیلن بیر قۆووه‌نی تمسیل ائتمه‌لی ایدی. محض بۇنا گؤره ده، قوْبوستان قایالاری اۆزرینده‌كی بۇ دؤوره عاید اوْوچو تصویرلری ائستئتیك نوْرمالاردان خئیلی كنار، سخئماتیك بیر طرزده وئریلیردی.

آراشدیرمالار  گؤستریر  كی،  قوْبوستان  قایالاری  اۆزرینده  تصویر  اوْلونموش حئیوان فیقورلاری اینسان فیقورلارینا نیسبتن داها رئال و حیاتی تصویر ائدیلیردی.

بلكه ده بۇ اوْندان ایره‌لی گلیردی كی، ایبتیدای اینسانلار هله اوْوا گئتمزدن اول اوْولایاجاغی حئیوانین دقیق رسمینی چكیر، كاراكتئرینی اؤیره‌نیر، سوْنرا ایسه رسمی هدفه چئویریب اوْنا قالیب گله‌رك اوْوا چێخیردی. دئمه‌لی، وحشی حئیوانین اوْبرازی باشقا تصویرلره نیسبتن ایبتیدای رسسامین داها چوْخ دقت مركزینده اوْلوردو.

اوْلا بیلسین كی،  ائله  بۇنا گؤره  ده قدیم دؤورلره عاید ائدیلن حئیوان رسملری‌نین اكثریتی ناتورال شكیلده تصویر ائدیلیردی.

قوْبوستان قایالاری اۆزرینده‌كی وحشی حئیوان تصویرلری‌نین ان اوْریژینال نۆمونه‌لرینه جینگیرداغ اته‌یینده‌كی یازیلیتپه آدلانان یئرده راست گلینیر.

یازیلیتپه‌ده یئرلشن قایاوستو رسملر ایچریسینده بیری دقتی داها چوْخ جلب ائدیر.

بۇ رسملر تپه‌نین جنوبوندا هۆندور بیر یئرده یئرلشن نهنگ قایا اۆزرینده‌دیر.

بۇرادا 23 تصویر واردیر. اوْنلار 9 حئیوان، 3 سۆواری، ایلان، 3 اۆچ‌بۇجاق، 3 دیشلی نیزه، 5 مۆختلیف نیاان رسمی و عرب الیفباسی ایله یازیلمیش یازیدان عبارتدیر. تصویرلر ایچریسینده تخمینن ناتورال اؤلچوده اوْلان مارال رسمی خۆصوصیله دقتی  جلب  ائدیر.

اۇزونلوغو 110 سم، هۆندورلویو 88 سم اؤلچوده، 3 سم درینلیگینده اوْیولموش بۇ مارال رسمی،  عالیملرین  فیكرینجه،  قایا  اۆزرینده‌كی  تصویرلرین  ان  قدیمیدیر.  دینامیك بیرحركتده وئریلمیش بۇ مارال رسمی قوْبوستان قایالارینداكی تصویرلرین ان بدیی و اوْریژینالیدیر.

"آذربایجان اینجه‌صنتی" كیتابی مینیللیكلر بوْیو فوْرمالاشمیش بدیی مدنیتیمیزین زنگین تاریخینه حصر اوْلونموشدور.كیتابدا ان قدیم دؤورلردن باشلایاراق ایگیرمی یۆزیللیگین آخیریناقدر آذربایجان اینجه‌صنتی‌نین كئچدیگی اینكیشاف یوْللاری ایزله‌نیر، شرق اینجه‌صنتی تاریخینده میللی اینجه‌صنتیمیزین مؤوقئیی مۆعیین ائدیلیر.

آذربایجان اینجه‌صنتی خالقیمیزین تاریخی قدر قدیم و زنگیندیر. قوْبوستانین قایا تصویرلری،قافقاز آلبانییاسی‌نین بدیی كئرامیكا و مئتال ممولاتی،بدیی شۆشه و اوْیما صنعتی،اوْرتا عصرلرده دۆنیا شؤهرتی قازانمیش تبریز مینیاتور صنعتی نۆمونه‌لری، رنگارنگ خالچالار، تیكمه‌لر، شیرلی ساخسی قابلار، كاشی صنعتی،ظریف اوْیما شبكلر و گؤزل زرگرلیك ممولاتلاری - بۆتون بۇنلار بدیی ارثیمیزین چوْخ زنگین اوْلدوغونو ثبوت ائدیر. كیتابدا قدیم، اوْرتا عصرلرده و سوْنراكی دؤورلرده یارادیلمیش مئمارلیق عابده‌لری،تصویری و دئكوْراتیو- تطبیقی صنعت نۆمونه‌لری آراشدیریلیر،اینجه‌صنتیمیزین زنگین عنعنه‌‌لری هرطرفلی ایزله‌نیر.

آرازین گؤزلری، آغلار قالیبدی

گلنلر گئتدیلر، داغلار قالیبدی

نه تئز اسدی سوْیوق، گۆللر سوْلولدی

خزه‌لی باغلاردا، هایلار قالیبدی.

 مهستی گنجوی - اوْن ایكی عصرین آذربایجان شاعره‌سی اوْلموشدور. حیاتی حاقیندا معلومات چوْخ آزدیر. اوْنون تاریخی شخصیت اوْلوب- اوْلماماسی، عؤمر خییامدان اول و یا سوْنرا یاشاماسی، هارادا آنادان اوْلماسی حاقیندا مۆختلیف مۆباهیسه‌لی فیكیرلر واردیر. سوْن تدقیقاتلار مهستی گنجوی‌نین تقریباً اوْن بیر عصرین آخیرلاریندا گنجه‌ده دوْغولدوغونو، مۆكممل تحصیل آلدیغینی، شرق ادبیاتی و مۇسیقیسینه یاخیندان بلد اوْلدوغونو گؤستریر.

  یازیچی- پۇبلیسیست رافائل حسینوْوون مهستی گنجوی‌نین حیات یوْلو و یارادیجیلیغینا حصر اوْلونموش "مهستی نئجه وارسا" كیتابیندا (باكی، یازیچی، 1989) آپاردیغی علمی آراشدیرمالارا و تاریخی خروْنوْلوْژی آردیجیللیقلارینا گؤره اوْنا اؤز میننتدارلیغیمیزی بیلدیریریك. بۇ كیتابا اساسلاناراق داهی شاعرمیز مهستی گنجوی هایات یوْلوندان داها گئنیش معلومات الده ائده بیلیریك.

 "مهستی و امیر احمد" الیازماسیندان آنلاشیلیر كی، مهستی چوْخ ائركن بیر شاعر كیمی تانینماغا باشلاییر، آز سوْنرا اوْ شاهی- گنجه‌نین، یعنی سۇلطان محمّدین ساراییندا تشكیل اوْلونان ضیافتلره، شئعر مجلیسلرینه دعوت ائدیلیر. شاعره تخمینن 25- 26 یاشیندا ایكن امیر احمدله تانیش اوْلور. امیر احمد آتاسی - گنجه خطیبی‌نین ایراده‌سی‌نین عكسینه مهستی ایله دوْستلوق ائدیر و اوْنون یاشادیغی خارابات محله‌‌سینه تئز- تئز قوْناق گلیر. گنجه خطیبی شاهی- گنجه‌یه شیكایت ائدیر. و شاهی- گنجه - سۇلطان محمّد بۇ مۆناقیشه‌نین حلینه باشلاماق ایسته‌دیگی واختلاردا دا وفات ائدیر. بۇ زامان مهستی تقریباً 28- 29  یاشیندا ایدی. دئمك، اوْنون دوْغوم تاریخی سۇلطان محمّدین وفاتیندان 29 ایل اوله - 482 (1089)- جۇ ایله تصادوف ائدیر.