قالب وبلاگ

اوْنو دا قئید ائتمك لازیمدیر كی، قارا كئرامیكا مدنیتی بۇ دؤورده تك شیمالی آذربایجاندا یوْخ، جنوبی آذربایجان ارازیسینده ده اؤز یۆكسك اینكیشاف مرحله‌‌سینی كئچیرمیشدیر.

قدیم دؤور دۇلوسچولوق صنعتی‌نین ماراقلی صحیفه‌‌لریندن بیرینی ده فیقورلو كئرامیكالار تشكیل ائدیر. فیقورلو كئرامیكا نۆمونه‌لری بۇ دؤورده معلوم تئخنوْلوْگییایا اساساً جیلالانمیش قارا و بوْز رنگلرده اوْلوردو.

بۇنلار اساساً مۆختلیف ماهیتلر داشییان قاب شكلینده و كیچیك هئیكللر فوْرماسیندا دۆزلدیلیردی.

آراشدیرمالار گؤستریر كی، دۇلوسچولار فیقورلو قابلارین دۆزلدیلمه‌سینده داها یۆكسك نایلیتلر الده تمیشلر.

بۇ دؤورده فیقورلو قابلار، اساساً، یاخشی یوْغورولموش و بضا ده اۆیودولموش گیلدن حاضیرلانیردی. اوْنلارین اۆزری هامار و بزكلی اوْلوردو.

تۇنج دؤورونه عاید اوْلان فیقورلو كئرامیكالار ایچریسینده قۇش، حئیوان، ائو و آرابا موْدئللرینه خۆصوصیله تئز-تئز تصادوف ائدیلیر.

1947-جی ایلده مینگچئویرده كۆر چایی‌نین سوْل و ساغ ساحلینده آپاریلان قاضینتی ایشلری زامانی آشكار ائدیلمیش 2-4 تكرلی ائوه اوْخشار آرابا موْدئللری خۆصوصیله دقتی جلب ائدیر.

بۇ موْدئللرین اۇزونلوغو 18-20 سم، هۆندورلویو ایسه 10-18 سم-دیر. آرابا موْدئللری‌نین ایچرییه دوْغرو گیرینتی-چێخینتیسی، اۆزرینده ایسه دالغاواری خطت و نؤقطه‌‌لری واردیر. اوْتوراجاقلاری‌نین هر ایكی طرفینده اوْخ وئریلمیشدیر. اوْنلارا دا تكرلر بند اوْلونموشدور. بۇ گیلدن دۆزلدیلمیش آرابا موْدئللری آذربایجاندا هم نقلیات واسطه‌لری‌نین تاریخینی اؤیرنمك اۆچون، هم ده عینی زاماندا یانمكؤچری حیات فوْرماسی‌نین مئیدانا گلمه‌سینی آیدینلاشدیرماق اۆچون قییمتلی تاریخی ماتئریالدیر.

گۆزرانلاری آلاچیقلاری خاتیرلادان بۇ تیپ آرابالاردا كئچن كؤچری طایفهلار حاقیندا سوْنرالار (اوْن اۆچ-اوْن دؤرد عصرلر) اوْرتا آسییا و آذربایجاندا اوْلموش اجنبی سییاهلار قییمتلی معلوماتلار وئرمیشلر.

فیقورلو كئرامیكالار ائ.ه. بیر مینیللیكده ده اؤز اینكیشافینی داوام ائتدیرمیشدیر. بۇ دؤورده فیقورلو كئرامیكالار داها چوْخ زوْوْموْرف قابلار فوْرماسیندا اوْلموشدور. بۇ دؤورون فیقورلو كئرامیكالاری اولكی دؤورلره نیسبتن داها مۆرككب اوْلموشدور.

مارال، كئچی، خوْروز، توْووز قۇشو فوْرمالی قابلارلا یاناشی، بۇ دؤورده قوْرئلیئف شكیللی قۇش، حئیوان تصویرلرینه ده راست گلینیر.

بۇ حاللاردا قۇشون و یا حئیوانین قاباریق تصویری قابلارین گؤوده، قۇلپ و آغیز حیصه‌‌لرینده اوْلوردو.

عالیملرین فیكرینجه، قابلارداكی بۇ تصویرلر بدیی یوْخ، داها چوْخ سیمووْلیك معنالار كسب ائتمیشدیر.

اوْنلار قابلارا بدخاه رۇحلارین داخیل اوْلماماسی اۆچون  اهالی  آراسیندا یاییلمیش توْتئم كاراكتئری داشییان قۇش، حئیوانلارین تصویری ایله بزه‌دیلیردی.

تۇنج دوْورونده چوْخ‌فیقورلو جیلالی قارا كئرامیك كوْمپوْزیسییالار دا حاضیرلانمیشدیر. اوْنلارین ان قدیم نۆمونه‌سینی مینگچئویر دۇلوسچولاری یاراتمیشلار. بۇ قاپاقلی قابین چیگینلرینی ساغ و سوْلداكی ایكی قۇش قابارتماسی بزه‌ییر. اوْنلار بیر-بیرینه پارالئل وضعیتده گؤرونور. قۇش فیقورلاری‌نین هر ایكی طرفینده‌كی بوْشلوقدا ایسه ایكی قۇش باشی وئریلیر. بۇ قابین بوْغازی گۆنش تصویری، گؤوده‌سی ایسه شاقولی دۆزولموش دیلیملرله بضامیشدیر.  دایروی  كوْمپوْزیسییادا  بۇ  گیرینتی  كاننئلیورلار  گؤوده‌نی  دیلیملره

پارچالایاراق اوْنا یئنی پلاستیك گؤزللیك وئریر. قابین اوْتوراجاغی سخئماتیك شكیللی اۆچ قۇش باشیندان عبارتدیر.  قابین  دیش-دیش  ناخیشلارلا  بضامیش  قاپاغی  ایسه  بیر-بیرینه  عكس ایستیقامتلی ایكی قۇش فیقورونون بیرلشمه‌سیندن یارادیلمیشدیر. قابین آغزی و قاپاغی اوْوال شكلینده‌دیر. دئكوْراتیو پلاندا حل ائدیلمیش بۇ كوْمپوْزیسییا دینامیك سجیه داشیییر و تصویر موْتیولری‌نین زنگینلیگی و پلاستیك كوْمپوْزیسییا اوْریژیناللیغی اعتباریله دؤورون نادیر نۆمونه‌سیدیر. بۇ قابین گؤیو تمسیل ائدن قۇش فیقورلاری ایله بضامه‌سی اوْنون بوْللوق، خئییر و بركت، یاغینتی ائتیقادی و آیینلریله علاقه دار اوْلدوغونو آیدینلاشدیریر.

آذربایجانین مۆختلیف بؤلگه‌لریندن تاپیلمیش، اۆزرینده ایلانین جێزما، یاخود دا قاباریق تصویری اوْلان قارا و بوْز گیل قابلار دا تۇنج دؤورونده گئنیش یاییلمیش اؤلولره پرستیش و آخیرت دۆنیاسی تسووورلریله باغلی اوْلموشدور. ایلان اؤلولرین، اجدادلارین رۇحونو تمسیل ائتمیشدیر. همین قابلاردا قبره قوْیولموش یئمه‌لی و ایچمه‌لی شئیلر اؤلولرین رۇحلارینا خیدمت ائتمه‌لی ایمیش. اوْنا گؤره ده بۇ قابلاردا ایلان تصویرلری قابین آغزینا دوْغرو ایستیقامتلنمیش بیر شكیلده تصویر ائدیلیردی.

ناخچیوان، خانلار، ساریتپه  (قازاخ  بؤلگه‌سی)،  مینگچئویر  كیمی  قدیم یاشاییش یئرلری‌نین قبیریستانلیقلاریندان ایلان تصویرلی چوْخلو گیل قاب تاپیلمیشدیر. خانلاردان تاپیلان بیر قابین اۆستونده اوْنون آغزینا طرف سۆرونن ایلان تصویری جێزیلمیشدیر. دیگر قابین گؤوده‌سینه قاباریق ایلان تصویری یاپیلمیش، اوْنون گؤز و بدنینده آغ مادده هكك ائدیلمیشدیر. بیر-بیرینه بیرلشدیریلمیش قوْشا ساریتپه قابی‌نین قۇلپوندا دا قابین آغزینا طرف سۆرونن قاباریق ایلان تصویری واردیر. قدیم اجدادلاریمیز اؤلولرین رۇحونو ایلان شكلینده تسووور ائدیردیلر. اوْنلار ائله گۆمان ائدیردیلر كی، اؤلولرین رۇحلاری ایلان جیلدینده قابلارین گؤوده‌سینه ساریلاراق، اوْنلارین آغزیندان ایچری گیریب قابین ایچینده‌كی شئیلری یئیه‌جك. محض بئله دینی تسوووره اۇیغون اوْلاراق قابلارین اۆزرینده ایلان تصویرلری یارادیلیردی.

قدیم آذربایجاندا دۇلوسچولوقلا یاناشی ان چوْخ اینكیشاف ائتمیش صنعتلردن بیری ده مئتالیشله‌مه صنعتی ایدی.

آذربایجاندا ائنئوْلیت دؤورونده میس كشف ائدیلدیكدن سوْنرا مئتال ایبتیدای ایجما جمعیتی‌نین اقتصادی، تسرروفات، اجتماعی و مدنی حیاتیندا گؤركملی روْل اوْیناماغا باشلاییر. بۇ زامان باشقا مئتاللار دا تاپیلیب مۆعیینلشدیریلیر. مثال اۆچون، قۇرغوشون، قالای،مارقانئس مئتاللاری‌نین كشفی آذربایجان تاریخینده یئنی

و مۆترققی بیر دؤورون، تۇنج دؤورونون باشلانماسی ایله باغلیدیر.

آذربایجان ارازیسینده قاضینتیلار زامانی تاپیلمیش مادی- مدنیت نۆمونه‌لری گؤستریر كی، اجدادلاریمیز هله ائ.ه. ایكی مینیللیكده تۇنجدان ظریف فوْرمالی قابلار،خنجرلر،بالتالار، كمرلر و س. زینت  شئیلری دۆزلدیب اؤزحیات و میشتلرینده ایستیفاده ائدیرلرمیش.

بشریت تاریخینده "تۇنج دؤورو" آدلانان بۇ دؤور آذربایجانا، 4 مین ایل بۇندان اول اوْلدوغونا باخمایاراق چوْخ زنگین مادی مدنیت نۆمونه‌لری وئرمیشدیر. محض بۇنا گؤره ده مشهور رۇس عالیمی، آكادئمیك  ای.ای.مئششانینوْو  آذربایجانین ارازیسینی زنگین و طبیعی مۇزئی آدلاندیرمیشدیر.

بۇ  دؤورده تۇنجدان دۆزلدیلمیش ممولاتلار اؤز دقیق ایشلنمه‌سی و بضا چوْخ اوْریژینال فوْرمالاردا  اوْلمالارینا باخمایاراق، اساساً بزكسیز ایدی. دۆزدور،  نادیر  حاللاردا  دا  اوْلسا، بۇ دؤوره عاید شئیلرین  اۆزرینده بیز مۆختلیف هنده‌سی خطلره، بضا گۆنو، اۇلدوزو، آیی، حتی حئیوان تصویرینی آندیران رسملره ده راست گلیریك. لاكین بۇنلار دۇلوسچولوق صنعتی نۆمونه‌لری اۆزرینده راست گلینن رسملرده‌كی بزك روْلو   دئییل، داهاچوْخ سیمووْلیك ماهیت داشیییردی.

بۇ دؤوره عاید عابده‌لر ایچریسینده اؤز اوْریژینال فوْرماسی و دقیق ایشلنمه‌سی ایله 1930- جۇ ایلده قاراباغین دوْلانلار كندیندن تاپیلمیش ایكی‌باشلی تۇنج مارال فیقورونو  گؤسترمك اوْلار. مارال ستیلیزه  ائدیلمیش سپكیده -  بوْینو نازیك،آیاقلاری یوْغون دۆزلدیلمه‌سینه باخمایاراق، كوْمپوْزیسییاسی‌نین اوْریژینال قۇرولوشونا گؤره گۆجلو تأثیر باغیشلاییر. مارال هر ایكی طرفدن چنه‌سیندن تۇتموش قارنی‌نین آلتینادك اۇزون زنجیرلرله بند ائدیلمیشدیر. زنجیرلرین آشاغی حیصه‌‌سینی ظریف فوْرمالی  زێنقیروْوو  آندیران حیصه‌‌جیكلر  تشكیل ائدیر  كی، بۇ دا مارالین هارادانسا آسیلاراق ایستیفاده ائدیلدیگینی گؤستریر.

قئید  ائتمك لازیمدیر  كی، بۇ  دؤورده مئتال چوْخ چتین شرایطلرده  و آز میقداردا ایجرا ائدیلدیگیندن اوْندان چوْخ نادیر حاللاردا آدی میشت ممولاتلاری دۆزلدیردیلر. قدیملرده مئتالی اساس اعتباریله دینی كاراكتئر داشییان بدیی صنعت اثرلری‌نین دۆزلدیلمه‌سینده ایستیفاده ائدیردیلر. محض ائله بۇنا گؤره یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز اثرین حیاتدا داها چوْخ دینی كاراكتئر داشییان پرئدمئت اوْلدوغو ایناندیریجیدیر. چوْخ گۆمان كی، مارال بۇ دؤورده بۇ ارازیده یاشایانلارین پرستیش ائتدیكلری توْتئم ایمیش.

تۇنجدان دۆزلدیلمیش قدیم دؤور صنعت عابده‌لریمیز ایچریسینده اؤز بدییلیگی و صنعتكارلیغی باخیمدان دقتی جلب ائدن اثرلردن بیری ده كمرلردیر. قاراباغ، قازاخ، گدبی و س. یئرلردن الده ائدیلمیش بۇ تۇنج كمرلر اۆزرینده‌كی رسم و ناخیشلاری ایله اینسانی والئه ائدیر.

قاراباغین خوْجالی كندیندن تاپیلمیش كمرین قییمتلی جهتی اوْندان عبارتدیر  كی،  بۇرادا  زرگرلیگین بیر نئچه اۆصولوندان بؤیوك مهارتله ایستیفاده ائدیلمیشدیر. كمرین بزك كوْمپوْزیسییاسی اساس اعتباریله اۆچ حیصه‌‌یه بؤلونور: اوْرتا، یۇخاری و آشاغی كنار حیصه‌‌لری. كمرین یۇخاری و آشاغی  كنارلاری  عینی  شكیلده  تكرار ائدیلیر و هره‌سی اۆچ ناخیشدان عبارتدیر. بئله‌لیكله، كمری سپیرالی آندیران بؤیوك اوْرتا زوْلاق و اوْنو هر ایكی طرفدن اؤرتن دالغاواری ناخیشلارتاماملاییر.

كمرین ان ماراقلی حیصه‌‌سی اوْنون اوْرتاسیندا یئرلشن رسملریدیر. بۇرادا بیر اؤكوز، یئددی گۇشه‌لی اۇلدوز و بعضی هنده‌سی فیقورلار تصویر اوْلونموشدور. پلاستیك بیر ریتمله یئریین بۇ  حئیوان فیقورو بۆتون كمره دایروی حركت وئریروبزك كوْمپوْزیسییاسینی جانلاندیریر. قازاخ بؤلگه‌سیندن تاپیلمیش ائ.ه. بیر مینیللییه عاید ائدیلن تۇنج كمر ده اۆزرینده‌كی رسملریله دقتی جلب ائدیر. كوْمپوْزیسییا اعتباریله كمر اۆزرینده نیسبتن سربست یئرلشدیریلمیش تصویرلرده قۇردا بنزر وحشی حئیوان و بالیق شكیللری وئریلمیشدیر.

تصویرلری‌نین چوْخلوغو و مظمونو باخیمیندان گدبیدن تاپیلمیش كمر داها چوْخ دقتی جلب ائدیر. تۇنج  كمرلریمیزین  تاریخی، بدیی خۆصوصیت  و  مظمونو  ایله  مشغول اوْلموش عالیملریمیز ج.خلیلوْو، ن.رضایئو و باشقالاری گدبیدن تاپیلمیش كمری ایندییه‌دك آذربایجان ارازیسیندن تاپیلمیش تۇنج كمرلرین ان گؤزل نۆمونه‌لریندن ساییرلار.

جێزما اۆصولو ایله بزه‌دیلمیش گدبی كمری‌نین اۆز حیصه‌‌سینده ائله بیل كی، بیر-بیرینی ایزله‌ین بئش حئیوان تصویری وئریلمیشدیر. سوْل طرفدن بیرینجی، اۆچونجو و بئشینجی یئرده اۆستونده گۆنشین، سواستیكا شكلینده رمزی تصویری وئریلمیش آسلان فیقورلاری جێزیلمیشدیر.

آراشدیرمالار گؤستریر كی، اۇزاق كئچمیشلرده آذربایجاندا، باشقا شرق اؤلكلرینده اوْلدوغو كیمی آسلان رسمی گۆنش و اوْدون رمزی كیمی تصویر اوْلونوردو.

آسلان اۆزرینده اۇجلاری دۆزبوجاق شكلینده اییلمیش خاچشه‌كیللی دینی نیشانین وئریلمه‌سی ده بۇنا ایشاره‌دیر.

تۇنج كمر اۆزرینده بۇندان  علاوه‌‌  ایكی  ناملوم  تك-بۇینوزلو حئیوان تصویرلری ده واردیر. بۇ حئیوانی هر یئرده ایلان رسمی مۆشاییت ائدیر. ایلان رسمی اؤزلویونده آخیرت دۆنیاسی‌نین سیمووْلو اوْلدوغو اۆچون بۇ حئیوان دا یئرالتی اؤلولر دۆنیاسی‌نین رمزی كیمی قبول ائدیلیر. بئله‌لیكله، بیز كمر اۆزرینده ایكی حئیوانین: گۆنشی، ایشیغی تمسیل ائدن آسلانلا، قارانلیق دۆنیانین رمزی اوْلان تكبوینوزلو حئیوانین مۆباریزه‌سی صحنه‌‌سینی گؤروروك.

كمر اۆزرینده بۇندان علاوه‌‌ سۇیون، بوْللوغون كئچمیشده رمزی ساییلان قوْشا سپیرالدان عبارت رسملرده واردیر.همین ایشاره‌لر محصولدارلیغی، خوْشبخت حیاتی تمسیل ائدیرواوْنو، كمری بد نظرلردن ده هیفز ائدیرمیش. بۇ ایشاره‌لر ایكیقات شكیلده كمری هاشییله‌ییر.

طبیعی بئله كمری اۇزاق كئچمیشلرده قبیله باشچیلاری و یا اؤلوم- دیریم دؤیوشلرینده قالیب گلن، فرقلنن ایگیدلر قوْشایاردی.

مئتالدان دۆزلدیلمیش صنعت نۆمونه‌لری ایچریسینده ائله‌لری واردیر كی، اوْنلارین اۆزرینده اوْلان بزك و تصویرلرله بیز وْ دؤورده‌كی اینسانلارین عادت-عنعنه‌‌لری، دینی گؤروشلری و گئییملری ایله یاخیندان تانیش اوْلا بیلیریك. بئله صنعت نۆمونه‌لری ایچریسینده مینگچئویردن تاپیلمیش ائ.ه. سككیز- یئددی عصرلره  عاید باشی مؤهورلو تۇنج اۆزوكلر خۆصوصیله دقتی جلب ائدیر. بۇ مؤهورلرین اۆزرینده‌كی شیرله وۇروشان آدام، نیزه و قالخانلی دؤیوشچو و اوْدا سیتاییش ائدن شخصین تصویرلری هر شئیدن اول، اوْ زامانكی دؤورون گئییملری و اینسانلارین عادتلری حاقیندا بیزده تسووور یارادیر. ماراقلی بۇراسیدیر كی، بۇرادا تصویر اوْلونان گئییم، سلاح و میشت اشیالاری‌نین عینیسینه یۇنان عالیمی سترابوْنون (ائ.ه. 63- 19) قافقاز اهلی حاقیندا وئردیگی معلوماتلاریندا دا راست گلیریك.

همین دؤورده ایران آذربایجانیندا بدیی مئتال ائمالی داها یۆكسك سویه‌یه چاتمیشدیر.

بۇ اینكیشاف ایران آذربایجانیندا آخیر 30-40 ایل عرضینده آپاریلان آرخئوْلوْژی قاضینتیلار زامانی آشكار ائدیلمیش زرگرلیك صنعتی نۆمونه‌لرینده اؤزونو گؤستره بیلمیشدیر.

تبریز شهریندن تقریباً 70 كم آرالی اۇرمییا گؤلو اطرافیندا یئرلشن حسنلی، قاراتپه، زیوییه و س. یئرلردن تاپیلمیش بۇ نادیر صنعت اثرلری دۆنیا صنعتشوناسلیق علمینده بؤیوك بیر علمی مۆباهیسه‌یه سبب اوْلموشدور.

قاضینتی ایشلری زامانی الده ائدیلمیش بۇ عابده‌لر گؤستریر كی، اوْنلار نینكی قدیم دؤور آذربایجان تاریخینی و اینجه‌سنتینی ایشیقلاندیرا بیلن مۆهوم اهمیته مالیك اوْلان ماتئریاللاردیر، هم ده قدیم یاخین و اوْرتا شرق مدنیتی‌نین اینكیشافی پروْبلئمی‌نین بعضی مسئله‌‌لرینی آیدینلاشدیرا بیله‌جك چوْخ قییمتلی صنعتلردیر.

تهرانین آرخئوْلوْژی مۇزئیینده نۆماییش ائتدیریلن صنعت عابده‌لریمیز ایچریسینده حسنلی تپه‌سیندن تاپیلمیش بدیی مئتال ممولاتلاری خۆصوصیله دقتی جلب ائدیر.

حسنلی تپه‌سی ایران آذربایجانین سۇلدوز ماهالیندا یئرلشیر. گؤزل طبیعی شرایطه مالیك اوْلان بۇ منطقه‌‌ هله ائرامیزدان مین ایل اول یاخین شرقده زنگین مدنیت مركزلریندن بیری اوْلموشدور. منبع‌لر گؤستریر كی، بؤیوك میدییا دؤولتی‌نین تركیبینه داخیل اوْلان ماننا طایفهسی واختیله بۇ ارازیده یاشامیشدیر. 1956-

1957- جی ایللرده حسنلی تپه‌سیندن تاپیلمیش صنعت عابده‌لری ایچریسینده حاضیردا تهران آرخئوْلوْژی مۇزئیینده نۆماییش ائتدیریلن قێزیل جام دۆنیا عالیملری‌نین دقتینی خۆصوصیله اؤزونه جلب ائتمیشدیر.

هۆندورلویو 21 سم، آغزی‌نین دیامئتری 16 سم و آغیرلیغی 950 قر اوْلان بۇ بدیی قێزیل جام اؤز اۆزرینده‌كی تصویرلری ایله اینسانی حئیران ائدیر.

جامین اۆزرینده‌كی رسملر بعضی یئرلرده ایكی جرگه، بعضی یئرلرده ایسه اۆچ جرگه شكلینده یئرلشدیریله‌رك، بۆتون اشیانی باشدان- آیاغا قدر اؤرتموشدور.

یۇخاریدا بیرینجی جرگه‌ده 3 آرابا رسمی دقت مركزینی تشكیل ائدیر.

بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،