قالب وبلاگ

“آزادیستان”، یعنی آزادلیق اؤلكه‌سی آدلاندیریلمیش جنوبی آذربایجاندا سییاسی، اقتصادی، سهیه، معاریف، عدلیه‌‌ و دیگر كاراكتئرلی اصلاحاتلار كئچیریلدی.

محمّد خییابانی 1880-جی ایلده جنوبی آذربایجانین مركزی شهری تبریزده آنادان اوْلموشدور. آتاسی حاجی عبدولهمید تاجیرلیكله مشغول اوْلدوغوندان شهردن-شهره كؤچوردو. محمّد ایلك تحصیلینی خامنه شهرینده مكتبده آلمیشدیر. اوْ دؤورده شیمالی آذربایجان رۇسییا ایمپئرییاسی‌نین، جنوبی آذربایجان ایسه ایران دؤولتی‌نین تركیبینده اوْلسا دا، وطنیمیزین هر ایكی حیصه‌‌سی آراسیندا سێخ علاقه‌‌لر مؤوجود ایدی. جنوبی آذربایجاندان گلمیش مینلرله فحله باكی‌نین نئفت مدنلری و زاووْدلاریندا ایشله‌ییر، شیمالی آذربایجاندان سنایئ ماللاری، جنوبی آذربایجاندان ایسه عرضاق ماللاری گتیریب-آپاران تاجیرلر قێزغین تیجاری فعالیت گؤستریردیلر. تاجیر حاجی عبدولهمید شیمالی آذربایجاندان كئچه‌رك رۇسییانین پوْرت-پئتروْوسك  (ایندیكی  ماهاچقالا)  شهرینه  گلمیش  و  بۇرادا  تیجارت  منطقه‌‌سی آچمیشدی. اوْغلو محمّد آتاسینا بۇ ایشلرده كؤمك ائدیردی. اوْ هله یئنی-یئتمه‌لیك چاغلاریندان بئله نتیجه‌یه گلمیشدی كی، رۇسییا و اوْنون تركیبینده اوْلان شیمالی آذربایجاندا چاپ اوْلونان ادبیاتی اوْخوماق اۆچون رۇس، آوروْپادا چاپ اوْلونان ادبیاتی اوْخوماق اۆچونسه فرانسیز دیلینی اؤیرنمك واجیبدیر.

تبریزه قاییتدیقدان سوْنرا محمّد مدرسه‌ده رۇحانی تحصیلی آلمیشدی. بۇ ساحه‌‌ده فعالیتینی داوام ائتدیره‌رك اوْ، مۆجتهید درجه‌‌سینه چاتمیشدی. بۇنونلا برابر، شیخ محمّد رۇس و فرانسیز دیللرینی ده اؤیرنمیشدی. درین بیلیكلری سایه‌سینده  تبریزین  طالبیه  مدرسه‌سینه  ایشه  قبول  ائدیلن  شیخ  محمّد بۇرادا نۆجوم علمیندن (آستروْنوْمییا) درس دئییر. وطنی‌نین آغری-آجیلارینا شریك اوْلان گنج شاه رئژیمی‌نین اؤزباشینالیقلارینا، خاریجی شیركتلرین ایرانین داخیلی ایشلرینه قاریشماسینا، اؤلكه‌نین صفالت ایچینده اوْلماسینا قارشی چێخیش ائدیر.

اوْ  دؤورده  ایرانین  اقتصادی  و  مدنی  مركزلریندن  بیری  اوْلان  تبریز اؤلكه‌ده‌كی اینقیلابی حركاتلاردا دا مركز روْلونو اوْیناییرمیش. تصادوفی دئییل كی، 1905 - 1911-جی ایللر ایران اینقیلابی‌نین اساس حادثه‌‌لری جنوبی آذربایجاندا جریان ائتمیش، تبریز اینقیلابین مركزی اوْلموشدور. شیخ محمّد ایران اینقیلابی دؤورونده سییاسی  حیاتا قدم قوْیموش، اینقیلابین  فعال ایشتیراكچیلاریندان اوْلموشدور. 1908  -  1909-جۇ  ایللرده  تبریزده  باش  وئرن  دؤیوشلرده  اوْ،  ستتارخانین  باشچیلیغی  آلتیندا ایشتیراك ائتمیش، تبریزین خییابان محله‌سی‌نین مۆدافعه‌‌سینی تشكیل ائدیب قالیب گلدیگینه گؤره خییابانی آدینی قازانمیشدیر. خالق آراسیندا بؤیوك نۆفوذا مالیك اوْلان شیخ محمّد خییابانی 1909-جۇ ایلده آذربایجان میللی انجومه‌نی‌نین (یئرلی اؤزونویدارئتمه اوْرقانی) عضوو سئچیلمیشدیر. بۇ ساحه‌‌ده‌كی فعالیت اوْنون حؤرمتینی آرتیرمیش و اوْ، 2-جی چاغیریش ایران مجلیسینه دئپوتات سئچیلمیشدیر. بۇ دؤورده شیخ محمّد دئموْكراتیك اصلاحاتلار كئچیریلمه‌سی مقصدی ایله یارادیلان ایران دئموْكراتیك فیرقه‌سینه (ایدف) عضو یازیلمیشدیر. لاكین معلومدور كی، رۇسییا و اینگیلتره دؤولتلریندن كؤمك آلان مۆرتجئ شاه رئژیمی اك-سینقیلابی چئوریلیش ائتمیش، اینقیلابی سلاح گۆجونه بوْغموشدور. شیخ محمّد خییابانی جنوبی آذربایجانی ترك ائتمك مجبوریتینده قالمیشدیر.

1911-جی ایلده مۆهاجیر كیمی رۇسییا ارازیسینه كئچن خییابانی باكی، پوْرت- پئتروْوسك، تیفلیس شهرلرینده یاشامیشدیر. بۇرادا اوْ، اینقیلابی فیكیرلرین نئجه یاییلماسی‌نین،   گیزلی   سییاسی   تشكیلاتلارین   فعالیت   گؤسترمه‌سی‌نین،   آذربایجان ضیالیلاری آراسیندا میللی-آزادلیق ایدئیالاری‌نین یارانماسی‌نین شاهیدی اوْلموشدور.

1914-جۆ ایلده شیخ محمّد خییابانی تبریزه قاییداراق ادبی-فلسفی درنك  یاراتمیشدیر.  اصلینده،  بۇ  درنه‌یین  عضولری  شاه  رئژیمینه  قارشی  مۆباریزه یوْللاری باره‌سینده دۆشونور، گیزلی سییاسی فعالیتله مشغول اوْلوردولار. طرفداشلاری‌نین سایینی   آرتیران   خییابانی   گئتدیكجه   فعالیت   ساحه‌‌سینی   گئنیشلندیریر.  اوْ،   ایران دئموْكراتیك فیرقه‌سی‌نین آذربایجان ایالت كوْمیته‌سی‌نین صدری سئچیلیر.

1917-جی ایلده رۇسییادا   فئورال اینقیلابی‌نین باش وئرمه‌سی و چار حاكمیتی‌نین دئوریلمه‌سی شیخ محمّد خییابانی طرفیندن رغبتله قارشیلانمیش و آلقیشلانمیشدیر. اوْنون باشچیلیق ائتدیگی كوْمیته آچیق فعالیته باشلامیشدیر. ایلك نؤوبه‌ده اینقیلابی ایدئیالارین خالق آراسیندا یاییلماسینا اؤنم وئرن خییابانی بۇ ساحه‌‌ده فعالیتینی گئنیشلندیریر. 1917-جی ایل آپرئلین 9-دا ایران دئموْكراتیك فیرقه‌سی‌نین آذربایجان ایالت كوْمیته‌سی‌نین رسمی نشر اوْرقانی اوْلان "تجددود" ("یئنیلشمه") قزئتی چاپ اوْلونماغا باشلاییر. قزئتده خییابانی‌نین و كوْمیته‌نین دیگر عضولری‌نین مقاله‌لری چاپ اوْلونور، شاه رئژیمی‌نین ایچ اۆزو آچیلیر، شاه ممورلاری‌نین خاریجی شیركتلرله اییرنج سؤوده‌لشمه‌لری پیسله‌نیلیر. لاكین كوْمیته‌نین فعالیتی چوْخ واخت ایران دئموْكراتیك فیرقه‌سی‌نین تهراندا اوْتوران لیدئرلری طرفیندن محدودلاشدیریلیردی. جنوبی آذربایجاندا باش وئرن حادثه‌‌لردن بیخبر اوْلان، اوْنلارا گئج رئاكسییا وئرن و اؤز پروْقراملاریندا آذربایجانلیلارین ماراقلاری ایله آز حسابلاشان   بۇ   لیدئرلر، خییابانی‌نین فیكرینجه،  كوْمیته‌نین  فعالیتینه انگل تؤره‌دیردیلر.

بئله اوْلدوغو حالدا فیرقه عضولری 1917-جی ایل آوقوستون 24-ده ایدف آذربایجان ایالت كوْمیته‌سی‌نین گئنیش ایجلاسیندا آذربایجان دئموْكراتیك فیرقه‌سی (آدف) مۆستقیل اعلان ائدیلیر، خییابانی پارتییانین مركزی كوْمیته‌سی‌نین صدری سئچیلیر. آدف جنوبی آذربایجان ارازیسینه یئریدیلمیش آنتانتا قۆووه‌لرینه قارشی مۆباریزه آپارماقلا برابر، اوْنلارین میللی عداوت سیاستینه قارشی دا چێخیش ائدیردی. بئله كی، آوروْپالیلاردان كؤمك آلان ائرمه‌نی سلاحلی دسته‌لری آیسوْرلارلا بیرلشه‌رك جنوبی آذربایجانین شیمال-قربینده آذربایجان تۆرك اهالیسینه قارشی سوْیقیریم سیاستینی حیاتا كئچیریر، كندلری یاندیریردیلار. خییابانی‌نین تكلیفی ایله یارادیلان سلاحلی دسته‌لر درحال شرفخان، سلماس، اۇرمییا ایستیقامتلرینه یئریدیلیر، بۇراداكی قۇلدور دسته‌لرینی داغیدیر و بۇنونلا دا قتل-قارتلرین قارشیسی آلینیر.

بۇ دؤورده خییابانی اؤزونون سئهدیر سییاسی-نفت زری پلاتفوْرماسینی آچیقلاییر. "تجددود مسله‌كی" آدلاندیردیغی بۇ پلاتفوْرما ایمپئریالیست اؤلكلری‌نین ایرانداكی آغالیغینا،   شاه   حاكمیتینه،   فئوْدال   گئریلیگینه،  سوْسیال عدالتسیزلییه  قارشی یؤنلمیشدی. خییابانی‌نین طلبی اصل خالق حاكمیت سیستمی‌نین تشكیل ائدیلمه‌سی ایدی.

1917  -  1920-جی  ایللرده  اؤز  پلاتفوْرماسینی  دینج  یوْللا  حیاتا  كئچیرمه‌یه  چالیشان خییابانی بۇنون مۆمكونسوزلویونو آنلاییر. شیمالی آذربایجاندا یارادیلمیش آذربایجان خالق جۆمهوریتی‌نین باشی‌نین اۆستونو آلمیش قارا بۇلودلارین مؤوجودلوغو گؤستریردی كی، مۆرتجئ قۆووه‌لر اؤز مقصدلرینه نایل اوْلماق اۆچون هئچ نه ایله حسابلاشمیرلار. بئله شرایطده آدف سلاحلی عصیانا حاضیرلاشماغا باشلاییر.

عصیانا باشچیلیق ائتمك اۆچون ایلك نؤوبه‌ده اجتماعی ایداره هئیتی تشكیل اوْلونور. 1920-جی ایل آپرئلین 7-ده تبریزده باشلایان عصیان سرعتله بۆتون جنوبی آذربایجانا یاییلیر. هر یئرده شاه طرفداشلاری تۇتدوقلاری وظیفه‌‌لردن قوْوولورلار. اجتماعی ایداره هئیتی فاكتیك اوْلاراق مۆوققتی حؤكومت كیمی فعالیت گؤسترمه‌یه باشلاییر. اییونون 23-ده اوْنون اساسیندا میللی حؤكومت تشكیل ائدیلیر، خییابانی میللی حؤكومتین صدری سئچیلیر. جنوبی آذربایجان "آزادیستان"، یعنی آزادلیق اؤلكه‌سی آدلانماغا باشلاییر. یئنی ایش یئرلری‌نین آچیلماسی، پۇل اصلاحاتی‌نین كئچیریلمه‌سی، بانك-مالیه سیستمی‌نین یارادیلماسی، بلدیه سئچكیلری‌نین كئچیریلمه‌سی ایستیقامتینده ایشلر آپاریلیر، توْرپاق اصلاحاتی باشلانیر. همچی‌نین سهیه، معاریف و عدلیه‌‌ ساحه‌‌لرینده تدبیرلر حیاتا كئچیریلیر. میللی-آزادلیق و دئموْكراتیك حركات اینگیلتره‌نین ایرانداكی رسمی نۇماینده‌‌لرینی و ایران حؤكومتینی تشویشه سالمیشدی. حركاتین گئتدیكجه گئنیشلنمه‌سی، میللی حؤكومتین تدبیرلری‌نین خالق آراسیندا رغبتله قارشیلانماسی اوْنلاری قوْرخودوردو. نتیجه‌ده بیرگه سیلرله حركاتی سلاح گۆجونه بوْغماق قرارا آلینیر.

1920-جی ایل سئنتیابرین 12-ده جنوبی آذربایجانا هۆجوم باشلانیر. آزسایلی فدائی   دسته‌لری   مقاومت   گؤسترسه‌لر ه،  قۆووه‌لر  نیسبتی  قئیری-برابر  اوْلدوغوندان تبریز شهری تۇتولور، آخیرا قدر مقاومت گؤسترن خییابانی هلاك اوْلور.

شیخ محمّد خییابانی‌نین باشچیلیق ائتدیگی حركات مغلوب اوْلسا دا، اوْ، آذربایجان خالقی‌نین ایمپئریالیست آغالیغینا، شاهلیق رئژیمینه قارشی، میللی ایستیقلالیت اۇغروندا مۆباریزه تاریخینده مۆهوم یئر تۇتور. ایران ارازیسینده یاشایان آذربایجانلیلارین میللی اؤزونودرك پروْسئسی‌نین اینكیشافیندا خییابانی‌نین عوضسیز خیدمتلری اوْلموشدور.

 

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،