قالب وبلاگ

چوْخ كئچمیر كی، صمد وۇرغون یارادیجیلیغیندا اجتماعی، سییاسی مؤوضولارا دا یئر آییریر. صمد وۇرغون آرتیق 1927-جی ایلده "حاضیر اوْلونوز" و "اوْكتیابر"، 1928- جی ایلده "آندیم"، "ایره‌لی"، "اینگیلیس"، 1929-جۇ ایلده "اۇزاقلارا دوْغرو"، 1930-جۇ ایلده "راپوْرت"،  1931-جی ایلده "اؤلن شعرلریم"  كیمی اجتماعیتین دقتینی جلب  ائدن شعرلر یازمیشدیر. بۇ دؤورده تحصیلینی داوام ائتدیرن شاعر 1929 - 1931-جی ایللرده ایكی موْسكوا دؤولت اۇنیوئرسیتئتینده، سوْنرا ایسه 1931 - 1933-جۆ ایللرده بئش.ای.لئنین آدینا آذربایجان پئداقوْژی اینستیتوتونون آسپیرانتوراسیندا اوْخوموشدور.

1930 - 1934-جۆ ایللرده چاپ اوْلونموش "شاعرین آندی" (1930)، "فنر" (1932)، "كؤنول   دفتری"   (1934)   كیتابلاریندا   توْپلانمیش   شعرلر   شاعرین   یئنی حیات قۇروجولوغونا صمیمی-قلبدن اینانماسینی، اوْنون بدیی تفككورونون اجتماعی-سییاسی حادثه‌‌لره كؤكلندیگینی گؤستریر.

1934-جۆ ایلده صمد وۇرغون آذربایجان سوْوئت یازیچیلار اتفاقی‌نین مسئول كاتیبی وظیفه‌‌سینه سئچیلیر و بۇ وظیفه‌‌ده 1937-جی ایله‌دك فعالیت گؤستریر. شاعرین حیاتیندا بۇ ایللر ان آغیر دؤورلردن بیری ایدی. سییاسی رهبرلیك ادبیات ایشچیلرینه تضییق گؤسترمیی، "پارتییا و حؤكومته" لازیم اوْلان اثرلر یازماغی طلب ائدیر، اینجقلبلی شاعر ایسه اینسانلاری سێندیرماغی باجارمیر و ایستمیردی. ستالی‌نین رئپرئسسییا ماشینی ایشه دۆشدوكجه شارین گؤزلری اؤنونده نئچه-نئچه شاعر و یازیچی دوْستو حبس ائدیلیر و  بیردفه‌لیك  یوْخا  چێخیردی.  داخیلی  ایضطیرابلار  كئچیرن  شاعر  اۆزده  بۇنو  گؤسترمیر، اولكی كیمی اجتماعی-سییاسی شعرلر یازیردی. اوْنون 1934-جۆ ایلده یازدیغی "اؤلوم كۆرسوسو" آدلی پوْئماسی بوْلقار كوْممونیستی گ.دیمیتروْو اۆزرینده آلمانییادا كئچیریلمیش محكمه‌‌یه و اوْنون شرلنمه‌سینه حصر اوْلونسا دا، اصلینده صمد وۇرغونون گؤزلری اؤنونده باش وئرن حادثه‌‌لری عكس ائتدیریردی. فاشیزمین مغلوبیتینه   اینامینی  بیلدیرن  شاعر  سانكی  بۆتون  رئپرئسسیو   قۇرولوشلارین،  اوْ جۆمله‌‌دن  ده  سوْوئت  قۇرولوشونون  مهوه  محكوم  اوْلدوغونو  قاباقجادان  خبر وئریردی.

شاعرین 1935-جی ایلده چاپ ائدیلن "آذربایجان" شئری، "26-لار" و "تالیستان" پوْئمالاری، 1937-جی ایلده ایشیق اۆزو گؤرن "اوْن ایكی دئكابر" شئری و "بستی" پوْئماسی، 1938-جی ایلده اجتماعیته تقدیم اوْلونان "ماوزوْلئی" شئری سوْسیالیست قۇروجولوغونون لیریك-روْمانتیك ترننومو كیمی قبول ائدیلیردی.

عینی زاماندا، صمد وۇرغون روْمانتیك قهرمانلیق درامی ژانرینا اۆز تۇتور. بۇ ژانر تاریخی خالق قهرمانلارینی وصف ائتمكله یاناشی، خالقین قهرمانلیق كئچمیشیندن سؤز آچماغا ایمكان یارادیردی. میللی خۆصوصیتلرین قاباردیلماسی ایله باغلی هر بیر شئیین تعقیب اوْلوندوغو بیر دؤورده تاریخی قهرمانلار باره‌سینده یازماق هۆنر و اۇستالیق طلب ائدیردی. اؤز اثرلری ایله خالقین قۆرور حیسسینی اوْیاتماغا چالیشان شاعر هم ده ائله یازمالی ایدی كی، اوْنو پانتوركیزم و دیگر "جینایتلرده" گۆناهلاندیرماسینلار. بئله شرایطده صمد وۇرغون 1937-جی ایلده “واقیف”، 1939-جۇ ایلده "خانلار"، 1941-جی ایلده "فرهاد و شیرین" پوْئمالارینی یازیر. بۇ اثرلرده اوْ، قهرمانلاری وصف ائتمكله برابر، خالقین حیاتینی تصویر ائدیر، اوْنون مۆباریزه‌سینی، معنوی قۆدرتینی گؤستریردی. منزوم فاجعه‌‌ سپكیسینده یازیلمیش بۇ تاریخی دراملاردا مۆترققی شخصلرین آزادلیق و ایستیقلالیت، اینسان سعادتی اۇغروندا مۆباریزه‌سی گئنیش بدیی-فلسفی عۆمومیلشدیرمه‌لرله تصویر اوْلونموشدور. خالق و قهرمانلارین وحدتده تصویری - صمد وۇرغونون تاریخی قهرمانلیق دراملاری‌نین مۆهوم جهتلریندندیر. پوْئمالارینا گؤره شاعر 1941-جی ایلده سسری دؤولت مۆكافاتینا لاییق گؤرولور.

1941-جی   ایلده   فاشیست  آلمانییاسی   سسری-یه   هۆجوم   ائدنده   سسری-نین تركیبینده  اوْلان  آذربایجانین مینلرله  اوْغول و قێزلاری  فاشیزمله  مۆباریزه‌یه یوْللانیر. آذربایجانلیلار هم آرخا، هم ده اؤن جبهه‌ده هۆنر گؤستریردیلر. اوْنلارا معنوی دستك اوْلماق اۆچون آذربایجان مدنیت خادیملری اللریندن گلنی اسیرگمیردیلر. اوْنلارین سیلرینی بیرلشدیرمك و ایستیقامتلندیرمك آذربایجان سوْوئت یازیچیلار اتفاقینا هواله اوْلونموشدو. بۇ قۇرومون اۆزرینه دۆشن وظیفه‌‌لری بؤیوك مسئولیتله اوْلدوقجا ایشگوزار و وطنپرور صنعتكار یئرینه یئتیره بیلردی. اوْدور كی، صمد وۇرغون اتفاقا صدر تعیین اوْلونور. فاكتیك اوْلاراق مۇحاریبه‌‌ ایللرینده بۆتون آذربایجان مدنیتی‌نین اینكیشاف ایستیقامتلری‌نین مۆعیین ائدیلمه‌سی و اوْنلارین  حیاتا  كئچیریلمه‌سی  ایلك  نؤوبه‌ده  گؤركملی  شاعریمیزین  آدی  ایله  باغلیدیر. یۆزلرجه كوْنسئرت بریقادالاری تشكیل ائدیله‌رك جبهه‌لره گؤندریلیردی. اوْنلار اؤن خطده دایانان حیصه‌‌لرده، هوْسپیتاللاردا، جبهه اۆچون ایشله‌ین مۆسسیسه‌لرده مدنی تدبیرلرله چێخیش ائدیردیلر.

صمد وۇرغون سوْوئت قوْشونلاری‌نین ایرانا یئریدیلمه‌سیندن ایستیفاده ائده‌رك آذربایجانین اوْ دؤوركو رهبری میر جعفر باغیروْوون تاپشیریغی ایله جنوبی آذربایجاندا تبلیغات ایشلرینی تشكیل ائدیر، میللی اوْیانیشا، میللی تاریخ و مدنیته قاییدیشا جان آتیردی. پارچالانمیش آذربایجانین بیرلشمه‌سینی اۆركدن آرزولایان شاعر جنوبی آذربایجاندا میللی دیلده مكتب و قزئتلرین آچیلماسیندا، تبریز اۇنیوئرسیتئتی‌نین  یارادیلماسیندا،  میللی ادبیات  و اینجه‌سنتین فوْرمالاشماسیندا آرازدان جنوبدا یاشایان آذربایجانلیلارا الیندن گلن كؤمكلیگی گؤسترمیشدیر.

تشكیلاتی ایشلرله برابر، شاعر یارادیجیلیغینی دا داوام ائتدیریر. اوْنون "وطن كئشیگینده"، "آنانین اؤیودو"، "موْسكوا"، "شفقت باجیسی"، "قهرمانین هۆنری"، "قێزخانیمین هۆنری"، "سعادت اۇغروندا"، "اۇكراینا پارتیزانلارینا"، "منه بئله سؤیله‌ییرلر" كیمی شعرلری قلبه‌یه اینام رۇحو ایله آشیلانمیشدی. 1944-جۆ ایلده یازدیغی "باكی‌نین داستانی" پوْئماسی خالقیمیزین آرخا جبهه‌ده‌كی فداكار امیی‌نین قلبه‌نین قازانیلماسینداكی روْلوندان سؤز آچیردی.

بۇ دؤورده شاعر مۇحاریبه‌‌یه نیفرت بیلدیرن فلسفی سپكیلی شعرلر ده یازمیشدیر.  اوْنلارین  آراسیندا  "بۆتون  خالقلار،  قبیله‌لر  اوْد  ایچیندن  چێخاجاقدیر"، "حیات فلسفه‌سی"، "یانغین، اۆرك، گله‌جه‌یین توْی بایرامی"، "گؤیرچین"، "دؤرد سؤز" كیمی شعرلر حیاتین اؤلوم اۆزرینده، خئییرین شر اۆزرینده، حقیقتین یالان اۆزرینده قلبه‌سینه حصر ائدیلمیشدیر. كئچمیشه قۆرورلا یاناشاراق گله‌جه‌یه اۆمیدله باخماغی تؤوصیه‌‌ ائدن شاعر عۆموم‌بشری كاتئقوْرییالارین هر بیر خالقا شامیل ائدیلمه‌سی‌نین واجیبلیگینی بیلدیریر، هر بیر خالقین اؤز مۆقددراتینی مۆعیین ائتمك حۆقوقونو طبیعی ساییردی. 1945-جی ایلده یازدیغی "اینسان" منزوم روْمانتیك-فلسفی درامی بشریته مۇحاریبه‌‌لرین نئجه بؤیوك زیان وۇردوغونو گؤستریردی.

فداكار امه‌یینه گؤره 1942-جی ایلده دؤولت مۆكافاتینا، 1943-جۆ ایلده "آذربایجان سسر امكدار اینجه‌سنت خادیمی" فخری آدینا لاییق گؤرولن شاعر آ.س.پۇشكی‌نین "یئوگئنی اوْنئگین"، ش.رۇستاوئلی‌نین "پلنگ دریسی گئیمیش پهلوان"، نظامی   گنجوی‌نین "لئیلی  و  مجنون" پوْئمالارینی،   همچی‌نین م.قوْركی، ت.شئوچئنكوْ، خاقانی، جامبول كیمی كلاسسیكلرین اثرلرینی آذربایجان دیلینه چئویرمیشدیر.

صمد وۇرغون آذربایجان، رۇس، سسری خالقلاری و دۆنیا ادبیاتی كلاسسیكلری حاقیندا، بدیی یارادیجیلیق، اجتماعی-سییاسی و مدنیت مسئله‌‌لرینه حصر اوْلونموش علمی، ادبی-تنقیدی و پۇبلیسیستیك مقاله‌لر یازماغا باشلاییر. اوْنون 1954-جۆ ایلده سوْوئت یازیچیلاری‌نین ایكی قۇرولتاییندا ائتدیگی "سوْوئت پوْئزییاسی حاقیندا" مروزه‌سی بؤیوك ماراقلا قارشیلانیر. علمی فعالیتینه گؤره فخری علملر دوْكتوْرو آدینا لاییق گؤرولن شاعره 1945-جی ایلده آذربایجان سسر علملر آكادئمییاسی‌نین آكادئمیكی آدی وئریلیر.

مۇحاریبه‌‌دن سوْنرا شاعرین یازدیغی "زنجی‌نین آرزولاری" (1948)، "مۇغان"، "كؤهنه دوْستلار" (1949)، "لئنی‌نین كیتابی" (1950)، "آیگون" (1951)، "زامانین بایراقداری" (1952 - 1953) پوْئمالاری، "آوروْپا خاطیره‌لری" (1950) شعرلر سیلسیله‌سی، "شاعر، نه تئز قوْجالدین سن!" (1953)، "من تلسمیرم" (1954)، "گؤدكچه" (1955) شعرلرینده سۆله، میللی-آزادلیق، دئموْكراتییا اۇغروندا مۆباریزه، گله‌جه‌یه نیكبین باخیش، اینسانین زكا و كمالی‌نین قلبه‌سینه درین اینام سسله‌نیر. اوْنون سوْن اثری هله 1931-جی ایلده قله‌مه آلدیغی "كوْمسوْموْل پوْئماسی" (1931 - 1956) اوْلور.

1954-جۆ ایلده  آذربایجان  سسر  علملر  آكادئمییاسی‌نین  ویتسئ-پرئزیدئنتی سئچیلن شاعر بیر چوْخ اجتماعی تشكیلاتلارین عضوو ایدی.

صمد وۇرغون 1956-جێ ایلده باكیدا وفات ائتمیش و فخری خییاباندا دفن اوْلونموشدور.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،