قالب وبلاگ

آذربایجان  عالیملری  اوْرتا  آسییاو هیندیستان حۆدودلاریندان تۇتموش پرینئی یارماداسینادك اۇزانان  چوْخ  گئنیش  اراذیلری  احاطه‌‌ ائدن  خیلافتین سرحدلری داخیلینده باش وئرمیش مدنی اوْیانیشدی   - “مۆسلمان اینتیباهیندا” بیلا واسیطه‌‌ ایشتیراك ائتمیشلر. خیلافتین سۆقوقو نتیجه‌سینده   آذربایجاندا   باشلامیش سییاسی دیرچه‌لیش حیاتین  بۆتون  ساحه‌‌لرینده، اوْ جۆمله‌‌دن علم و مدنیتده اؤز عكسینی تاپمیشدیر.

بۇدؤورگؤركملی آذربایجانلی عالیملریندن بیری فیلوْسوْف  بهمنیار ابن مرزبان اوْلموشدور.

  عرب خیلافتی‌نین سۆقوتو آذربایجان تاریخینده  بهمنیار  ابن مرزبان گؤرمكلی  مۆتفككیر، بیر   چوْخ فلسفی و ائتیكا  اثرلری‌نین مۆلیفی،اوْرتا            عصرشرق فلسفه‌سی‌نین  اینكیشافیندا بؤیوك  روْلو  اوْلموش  عالیم كیمی تانینیر.

  نتیجه‌سینده آذربایجاندا یارانمیش مۆستقیل فئوْدال دؤولتلرین حؤكمدارلاری علمین، معاریفین اینكیشافینا خۆصوصی فیكیر وئریر، دؤورون قاباقجیل شخصیتلرینی سارایلارینا دعوت ائدیر، اوْنلارین یارادیجیلیغی اۆچون شرایط یارادیردیلار. آذربایجانین تبریز، شاماخی، گنجه، برده، اردبیل و دیگر شهرلرینده آچیلمیش مدرسه‌لر ساوادلی مۆتخصیصلر   یئتیشدیریردیلر.   سوْنرادان   اوْنلارین   بیر   چوْخو   باغداد،   دمشق، قاهیره‌نین آلی تحصیل اوْجاقلاریندا تحصیللرینی داوام ائتدیره‌رك علمه یئنی-یئنی تؤهفه‌لر وئریردیلر.

دۆنیا      سیویلیزاسییاسی‌نین ان قدیم مركزلریندن بیری ساییلان آذربایجانین  شیماللا  جنوبون،  شرقله  قربین  كسیشدیگی  یئرده  یئرلشمه‌سی  ده بۇرادا علم و مدنیتین  مۆختلیف ساحه‌لری‌نین اینكیشافی اۆچون  علاوه‌‌  ایمكانلار یارادیردی. ال-بیرونی، ابن سینا، ال-فرابی، بلزوری، مسعودی، ال-ایستخری، ابن هاوگل، ال-كیندی و دیگر مشهور شرق عالیملری آذربایجانین علمی-ادبی مۆحیطی ایله بیلا واسیطه‌‌ باغلی اوْلموشلار.

دوْققوز-اوْن ایكی عصرلرده دۆنیا مدنیتینه قطران تبریزی، مهستی گنجوی، خاقانی شیروانی، نظامی گنجوی، عؤمر گنجوی، یۇسیف ابن تاهیر، فلكی شیروانی، مۆجیرددین بئیلقانی، خطیب تبریزی كیمی ادبیات خادیملری، عجمی ابوبكر، مسعود  ابن داوود  كیمی  مئمارلار بخش  ائتمیش  آذربایجان  مدنی اوْیانیشین ان مۆهوم مركزلریندن بیری ایدی. بۇ دؤورده آذربایجانین واحید دؤولت سرحدلری داخیلینده بیرلشدیریلمه‌سی آذربایجان ادبی دیلی‌نین فوْرمالاشماسینا سبب اوْلور و آذربایجانلیلار واحید بیر خالق كیمی دۆنیادا تانینیر.

آذربایجان عالیملری مۆختلیف علم ساحه‌لری‌نین، اوْ جۆمله‌‌دن تبابت، فلسفه، آستروْنوْمییا، تاریخ و جوْغرافییانین اینكیشافیندا دۆنیا علمی‌نین اؤنونده گئدیردیلر. عینلقوززات مییانه‌چی، مككی ال-بردیی، سید ال-ازدی كیمی فیلوْسوْفلاریمیز، ابو میاز عبدای خوْیلو كیمی طبیبیمیز، ابوبكر محمّد شیروانی كیمی حۆقوقشوناسیمیز، فاضیل فریدددین شیروانی كیمی آستروْنوْموموز "آذربایجان اینتیباهی"نێن گؤركملی نۇماینده‌‌لریدیر.

"آذربایجان اینتیباهی”نین ایلك گؤركملی سیمالاریندان بیری بهمنیار ابن مرزبان  اوْلموشدور. بهمنیار  ابولهه‌سن ابن  مرزبانین اۇشاقلیغی و  گنجلیگی باره‌سینده معلومدور كی، اوْ، جنوبی آذربایجاندا ساده آذربایجانلی صنعتكار عائله‌‌سینده آنادان اوْلموشدور. بیر دفعه‌‌ آذربایجاندا اوْلان گؤركملی شرق عالیمی ابو الی ابن سینا صنعتكار مرزبانین ائمالاتخاناسی‌نین یانیندان كئچنده هیتده اوْینایان اۇشاقلاردان اوْنا اوْد گتیرمیی خاهیش ائدیر. صبادان اوْد و یا كؤمور گتیرمك اۆچون اۇشاقلارین قابی یوْخ ایمیش، بۇنا باخمایاراق اۇشاقلاردان بیری اوْووجونا توْرپاق تؤكدورور و كؤزرن كؤمورلری بۇ توْرپاغین اۆستونه یێغدیراراق ابن سینایا گتیریر. بۇ اۇشاق بهمنیار ایمیش. اۇشاغین آغلینا حئیرتلنن ابن سینا اوْنون والیدئینلری ایله دانیشیر و اۇشاغی اوْنون یانینا گؤندرمه‌لرینی خاهیش ائدیر. بئله‌لیكله، بهمنیار ابن سینانین شاگیردی اوْلور.

هم ابن سینانین قئیدلری، هم ده اوْنون اثرلرینی تحلیل ائتمیش عالیملرین فیكرینجه، گؤركملی عالیمین بیر چوْخ نایلیتلری اوْنون گنج بهمنیارلا آپاردیغی صؤحبتلر و مۆباهیسه‌لر اساسیندا قازانیلمیشدیر. بیر مدت كئچدیكدن سوْنرا بهمنیارا اوْ دؤورون اساس آپاریجی علملریندن اطرافلی معلوماتلار وئرن و اوْنو ایستیقامتلندیرن ابن سینا شاگیردی‌نین مۆستقیل چالیشماسینا ایجازه وئریر. شرقین ان مشهور مدرسه‌لرینده درس دئمه‌یه باشلایان بهمنیار سوْندا وطنی آذربایجانا قاییدیر و بۇرادا اؤزونون اوْن مشهور اثرلرینی یازیر. "مئتافیزیكا علمی‌نین مؤوضوسونا دایر تراكتات" آدلی فوْلسوْفی اثرینده بهمنیار قدیم یۇنان و روْما فیلوْسوْفیاری‌نین اثرلرینی تحلیل ائتمیش، اوْنلارین نتیجه‌لرینی اوْن بیر عصر علمی سویه‌سیندن یوْخلامیش، فرضیه‌لرینه قییمت وئرمیشدیر. بهمنیار حركت، مكان و زامان آنلاییشلاری‌نین فلسفی شرحینی وئرمیش، اوْنلارین وحدتینی، بیر- بیریندن آیریلمازلیغینی گؤسترمیشدیر.

"منطیقه دایر زینت كیتابی" آدلی دیگر اثرینده بهمنیار اوْ دؤورده فلسفه‌نین تركیب حیصه‌‌سی كیمی تزه‌جه فوْرمالاشماغا باشلایان منطیق و اوْنون قانونلاری آراشدیرمیش، اوْنون آنلاییشلاری‌نین تعریفینی وئرمیشدیر. اوْ اؤزونه قدركی شرق فلسفه‌سینی  دریندن  اؤیرنمیش،  اوْنون  نایلیتلری  ایله  یاخیندان  تانیش  اوْلموش، منطیقده آنلاییش، حؤكم، ایستیقلال آنلاییشلارینی گئنیش ایشیقلاندیرمیشدیر.

  "مؤوجوداتین مرتبه‌لری" آدلی نؤوبتی فلسفی اثرینده بهمنیار دۆنیا، اوْنون قانونلارینی، یارانما و اینكیشافئتمه سببلرینی آراشدیرمیش، اینسانین بۇ دۆنیادا تۇتدوغو یئری و اوْینادیغی روْلو نظردن كئچیرمیشدیر. اوْ، ایدراكدا حیسس و راسیوْنال مقاملارین علاقه‌‌سینی وئرمیشدیر. بهمنیارین "تحصیل كیتابی" آدلی اثری ده احاطه‌‌لیلیگینه، مظمون درینلیگینه گؤره اوْنون یارادیجیلیغیندا خۆصوصی یئر تۇتور.

بهمنیار فلسفی اثرلرینده بیلدیریر كی، هر شئیین اساسینی اوْن عۆمومی معنادا وارلیق تشكیل ائدیر. وارلیق، اوْنون فیكرینجه، ایكی فوْرمادا اوْلور: واجیب وارلیق و مۆمكون وارلیق. واجیب وارلیق زروریدیر، مۆطلق مؤوجوددور، سببسیزدیر، هئچ كیم طرفیندن یارادیلماییب، ابدیدیر، مۆمكون وارلیغی یاراداندیر. مۆمكون وارلیق قئیری-مؤوجود و مؤوجود فرض ائدیلندیر، اوْنون وارلیغی و یوْخلوغو بیرسببلیدیر، داها دوْغروسو، اوْ، نتیجه‌دیر. بهمنیار یازیردی كی، الله مخلوقاتدان زامانجا قاباقدیر.  اوْنون  فیكرینجه،  نتیجه‌نین درك اوْلونماسی ایلك سببین درك اوْلونماسینا آپاریب چێخاریر. بهمنیارین بۇ فیكیرلری مۆسلمان عالیملری طرفیندن مۆسبت قارشیلانسا دا، مۆتكللیملر (اوْرتوْدوْكسال فیلوْسوْفلار) اوْنون "سببین وارلیغیندان نتیجه‌نین وارلیغی‌نین حاصیلی واجیبدیر"، هابئله "ایلك سبب زامان اعتباریله نتیجه‌یه برابردیر" فیكیرلرینی قبول ائتمیردیلر.

بهمنیارین ائتیك باخیشلاری توْپلاندیغی "گؤزللیك و سعادت كیتابی"، همچی‌نین بیر چوْخ تزكیره‌لری ده بیزه قدر گلیب چاتمیشدیر. "مۇسیقی كیتابی" آدلی اثری ائتیك-فلسفی كاراكتئر داشیییر. بهمنیارین حال-حاضیردا سانكت-پئتئربورق و داشكند آرخیولرینده ساخلانیلان ابن سینا ایله فلسفی یازیشماسی اوْنون بیر فیلوْسوْف كیمی نئجه پۆخته‌لشمه‌سینی، كامیللشمه‌سینی اؤیرنمه‌یه ایمكان وئریر.

ماراقلیدیر كی، هله ساغلیغیندا بهمنیارین اثرلری شرق فیلوْسوْفلاری طرفیندن دریندن اؤیره‌نیلمیش، اوْنلار اۆزو كؤچوروله‌رك چوْخالدیلمیشدیر. آوروْپا بهمنیارین اثرلری ایله اوْن دوْققوز عصرده تانیش اوْلموش و اوْنلارین بیر قیسمی آلمانییانین لئیپسیق شهرینده چاپ ائدیلمیشدیر. اوْنون ایگیرمی عصرده ده آكتواللیغینی ایتیرمه‌ین فلسفی اثرلری تهراندا و قاهیره‌ده نشر اوْلونموشدور.

شرقین گؤركملی عالیم و مۆتفككیرلری ابول عباس لوكری، افضلددین خۆنجی، نسیرددین تۇسی، سیراجددین اۇرموی فلسفه علمینده اؤزلرینی بهمنیارین داوامچیلاری حساب ائتمیشلر.

ابن سینانین شاگیردی و داوامچیسی، آذربایجان فیلوْسوْفو بهمنیارین اوْرتا عصر مۆسلمان شرقینده فلسفی فیكرین اینكیشافیندا بؤیوك روْلو اوْلموشدور.

بهمنیار  ابن  مرزبان  1066-جێ  ایلده جنوبی  آذربایجاندا وفات ائتمیشدیر.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،