قالب وبلاگ

فعالیتی

ستتار خان شۇرا مجلیسی توْپا تۇتۇلدۇقدان، شاهێن 40 مین نفرلیك سلاحلێ قۆووه‌سی‌نین اینقیلابێن بئشیگی سایێلان تبریز شهرینه هۆجۇمۇندان سوْنرا، 1908-جی ایلین اییۇن آیێندا ستتار خانێن رهبرلیگی آلتێندا عالی حربی شۇرا یارادێلێر. عالی شۇرانێن باش كوْماندانێ ستتار خان و اوْنۇن مۆاوینی باقر خان، عضولری الی مۆسیوْ، حاجێ علی، سید هاشیم خان تعیین ائدیلیرلر. 1909-جۇ ایلین آپرئل آیێنا قدر تبریز عصیانێ اینقیلابچێلارێن وئردیگی چوْخسایلێ ایتكیلره باخمایاراق دۆشمنین سلاحلێ قۆووه‌لرینی تبریزدن چێخارماغا نایل اوْلۇر. بۇ دؤیۆشده ستتار خان و باقرخان نۆماییش ائتدیردیكلری قئیری-آدی قهرمانلێقلارێ مۆقابیلینده آذربایجانێن ایالت انجۆمه‌نی طرفیندن مۆوافیق اوْلاراق "سرداری-میللی" (خالق سركرده‌سی) و "سالاری-میللی" (خالق رهبری) فخری آدلارێنا لاییق گؤرۆلۆرلر.

تبریزین مۆدافعه‌‌سی حربی شۇرایا تاپشێرێلێر. عصیانچێلارێن بۇ قلبه‌سی آذربایجانێن باشقا ویلایتلرینه و بۆتۆن ایرانا تأثیر گؤستریر. تهران، قزوین، رشت، اصفهان و باشقا شهرلرده "ستتار خان" آدێ آلتێندا اینقیلابی كوْمیته‌لر یارانێر. تبریز ایالت انجۆمه‌نی اؤزۆنۆ شۇرا مجلیسی‌نین ائلچیسی كیمی تقدیم ائدیر. 1908-جی ایلین اوْكتیابر آیێنا قدر آذربایجانێن بیر چوْخ ویلایتلری دۆشمنلردن تمیزله‌نیر. اؤلكه‌ده اینقیلابی حركاتێن گۆجلنمه‌سیندن قوْرخۇیا دۆشن شاه-ایرتیجا قۆووه‌لری تهراندا شۇرا مجلیسی‌نین یئنیدن آچێلماسێنا ایجازه وئرمه‌یه مجبۇر اوْلۇرلار. 1908-جی ایلین دئكابر آیێندا آچێلان ایكینجی شۇرا مجلیسی ستتار خان ایله باغێر خانێن خیدمتلرینی دیَرلندیرمك مقصدیله آدلارێ مئتال لؤوحه‌‌اۆزرینه قێزێل حرفلرله هكك ائدیلمیش شرف نیشانلارێ‌نێن حاضێرلانماسێ و مجلیسین یئنیدن آچێلێشێ زامانێ تریبۇنادان آسیلماسێ حاقێندا فرمان وئریر.

تبریز اینقیلابێ‌نێن قلبه‌سیندن سوْنرا اینقیلابی احوال-رۇحیه‌نین آرتماسێ شاه قۆووه‌لرینی، چار رۇسییاسێ و اینگیلتره‌نی تشویشه سالێر. اوْنلار ستتار خانێ و سلاحداشلارێنێ گؤزدن سالماق اۆچۆن ستتار خان و باغێر خانێ سلاحداشلارێندان، تبریزدن آیێرماغا چالێشێرلار. اینگیلتره‌نین خاریجی ایشلر ناظری ائدوارد كاری‌نین بۇ اؤلكه‌نین ایرانداكێ صفیری جوْرج بیرلییه گؤندردیگی تئلئقرامدا (16.3.1910) دئییلیردی كی، ستتار خان و باقرخانتئزلیكله تبریزدن چێخارێلمالێدێر. بۇندان سوْنرا ایرانێن باش ناظری، میللی شۇرا مجلیسی ایشه قارێشێب ستتار خان و باغێر خانێ تهرانا گئتمه‌یه مجبۇر ائدیرلر. 1910-جۇ ایل مارت آیێنێن 6-دا ستتار خان و باقرخان300 نفر سلاحداشێ ایله تهرانا یوْلا دۆشۆر. 1910-جۇ ایل آپرئل آیێنێن 3-ده ستتار خان تهرانا چاتێر. قۇربانلار كسیلیر، تهران اهالیسی اوْنۇ خلاصكار كیمی قارشێلایێر.

ستتار خانا فدائیلری ایله آتابی پاركێندا یئر وئریلیر. 1910-جۇ ایلین 7 آوقۇستۇندا شاه قوْشۇنلارێ و تهرانێن میللییتجه ائرمه‌نی اوْلان و اولر ستتار خانێن قۆووه‌لری ایله بیرگه شاه رئژیمینه قارشێ مۆباریزه آپارمێش، داشناك یئفرئم داویدیانسێن باشچێلێق ائتدیگی پوْلیس قۆووه‌لری گئجه خاینجه‌سینه آتابی پاركێنا هۆجۇم ائدیرلر، ستتار خانێن قۆووه‌لرینی مۆحاصیره‌‌یه آلاراق تركیسیلاه ائتمه‌یه جهد گؤستریرلر. باش وئرن سلاحلێ قارشێدۇرمادا ستتار خان آیاغێندان یارالانێر. ستتار خانێن قوْشۇنلارێنا تهراندان چێخماغا ایمكان وئریلمیر. بعضی منبع‌لره گؤره ستتار خان اصلن ائرمه‌نی اوْلان یپرمخان آدلێ بیری طرفیندن وۇرۇلمۇشدۇر[2]. آلدێغێ گۆلله یاراسێندان 1914-جۆ ایل نوْیابر آیێنێن 9-دا ستتار خان 48 یاشێندا وفات ائدیر و تهرانێن شاه عبدۆلزیم قبیریستانلێغێندا دفن اوْلۇنۇر. قبری 1924-جۆ ایلده اینقیلابچێلار طرفیندن تمیر ائدیلیر.

1944-جۆ ایلده 44 مۆترققی قزئتی اؤز اطرافێندا بیرلشدیرن "آزادلێق جبهه‌سی" قزئتی طرفیندن تشكیل ائدیلمیش میتینقده سید جعفر پیشوری ستتار خانێن قبری اۆستۆنده نیطق سؤیله‌ییر. 1945-جی ایلده یارانمێش آذربایجان میللی حؤكۇمتی اوْنۇن و باغێر خانێن هئیكللرینی تبریز شهرینده اۇجالتمێش، تبریز كۆچه‌لرینه اوْنلارێن آدلارێ وئریلمیشدیر.

ستتار خانێن قهرمانلێغێنا، اوْنۇن خالقێنا و آزادلێق اینقیلابێنا اوْلان صداقتینی تررننۆم ائدن سایسێز-حسابسێز شعر و پوْئمالار یازێلمێشدێر.

 

1905-1911-جی ایللر ایران اینقیلابێ و یا مشرۇته حركاتێ — ایرانداكێ شاه رئژیمینه قارشێ اینقیلاب.

 

جنۇبی آذربایجاندا قلبه چالدێقدان سوْنرا، 19 مارت، 1910-جۇ ایلده ستتار خانێن رهبرلیگی ایله تهرانا یۆرۆش باشلانێب. ستتار خان و باغێر خانێن فدائی دسته‌لری تبریزدن تهرانا یوْلا دۆشۆبلر لاكین ایران موْنارخییاسێ‌نێن رۇسییانێ كؤمه‌یه چاغێرماسێ ایله اینقیلاب سۆقۇت (1911) ائتدی. تبریزه داخیل اوْلان رۇس قوْشۇنلارێ اینقیلابچێلارا دیوان تۇتدۇلار.

 

مشرۇته حركاتێنا سییاسی قییمت

 

مشرۇته حركاتێ 20-جی یۆزیلده باش وئرمیش آزادلێق و دئموْكراتیك اینقیلابلار اۆچۆن ایلك جێغێر آچمێشدێ. بۇ معنادا مشرۇته حركاتێنێ یاخێن و اوْرتا شرق اؤلكه‌لرینده كئچن یۆزیللیكده‌كی میللی آزادلێق و دئموْكراتیك حركاتلارێن "پیوْنئری" آدلاندێرماق اوْلار. 1905-1911-جی ایللرده باش وئرمیش مشرۇته حركاتێ‌نێن مقصد و مرامێ یوْلۇندا جانلارێنێ قۇربان وئرنلرین سایێ چوْخدۇر. اصلینده بۇ حركاتا پاك ویجدانلا قوْشۇلانلار، اوْنۇ اۇغۇرلۇ قلبه‌یه چاتدێرماق ایسته‌ینلرین هامێسێ قهرماندێر، تاریخیمیزده و یادداشێمێزدا همیشیاشار اینسانلاردێر.

مشرۇته قهرمانلارێ سێراسێنا میللی قهرمانلارێمێزلا یاناشێ مۆختلیف میللتلرین – فارسلارێن، كۆردلرین، عربلرین، تالێشلارێن، رۇسلارێن، گۆرجۆلرین، پوْلیاكلارێن، بوْلقارلارێن، حتی اۇزاق آمئریكادان مشرۇته‌چیلره كؤمه‌یه گلمیش اینسانلارێن دا خاطیره‌لرینی میننتدارلێقلا یاد ائتمك گركدیر. بۇ، بیر داها گؤستریر كی، مشرۇته حركاتێ بیر اؤلكه چرچیوه‌سیندن چێخێب بئین الخالق اجتماعیتین نظر-دقتینی اؤزۆنه یؤنلده بیلمیش خالق حركاتێ، مۆستبید رئژیمه و اوْنۇن سؤیكندیگی اجنبی مۆداخیله‌لره قارشێ مۆترققی اینسانلارێن مۆباریزه‌سی و همریلیگی ایدی. بۇ یوْلدا جانلارێنێ فدا ائتمیش سرداری-میللی ستتار خان، سالاری-میللی باغێرخانلا یاناشێ اوْنلارێن وفالێ سلاحداشلارێ الی مۆسیوْنۇن، حئیدر عمی‌اوْغلۇنۇن، شیخ محمّد خییابانی‌نین، یادلارێن الی ایله دارا چكیلمیش دین خادیمی سیقتۆلیسلام تبریزی‌نین، مممدتاغێ خانێن، جانێنێ و بۆتۆن ثروتینی مشرۇته یوْلۇندا قوْیمۇش حاجێ مئهدی كۇزكۆنانی‌نین، سوْن نفسه قدر مشرۇته بایراغێنێ یئره قوْیمایان حسن خان باغبانێن، اوْنۇن قارداشێ حسین خان باغبانێن، "مركزی قئیب"این رهبرلری، فعاللارێ‌نێن (حاجێ رسۇل سدقیانی ، حاجێ الی داوافیرۇش، سید حسن شرعیفزاده، محمّده‌لی تربییت، جعفراغا گنجئیی، میر باغێر آغا، میره‌لی عسگری، آغاناغێ شۆجای، محمّد صادق خامئینی و س.) و مینلرله مشرۇته قهرمانلارێ‌نێن آدلارێنێ چكیب عزیز خاطیره‌لرینی یاد ائتمك بوْرجۇمۇزدۇر".

 

اساس مقاله: ستتار خان

اؤتن یۆزیلین اوللرینده رۇسییادا چێخان "نوْوایا ورئمیا" درگیسی‌نین "خالق قهرمانێ"، ایتالییا مطبۇعاتێ‌نێن "ایرانێن هاننیبالێ" آدلاندێردێغێ، مشرۇته حركاتێ‌نێن رهبری ستتارخانێن حیاتێ، اوْنۇن كئچدیگی مۆباریزه یوْلۇ، خۆصۇصن مشرۇته حركاتێنداكێ تاریخی روْلۇ، سركرده‌لیك مهارتی و عؤمرۆمۆن فاجعه‌‌لی سوْنلۇغۇ باره‌ده دانێشان ه.رحیملی دئییر: "تهرانێن یاخێنلێغێندا، حضرت عبدۆلزیمین "تۇتی" آدلانان باغێندا آدێنا و قهرمانلێغێنا لاییق اوْلمایان چوْخ سؤنۆك بیر مزاردا اۇیۇیان ستتار حاجێ اوْغلۇ 1867-جی ایل آوقۇستۇن 16-دا قاراداغدا آنادان اوْلۇب. آتاسێ حاجێ حسن عائله‌‌سینی شخصی تسررۆفاتێ و خێردا آلوئرله دوْلاندێرارمێش. حاجێ حسنین وفات ائتمیش اولكی آروادێندان بیر قێزێ و بیر اوْغلۇ، سوْنراكێ ائولندیگی آروادێندان ایسه ستتار، ایسمایێل و قافار آدلارێندا اۆچ اوْغلۇ، بیر قێزێ دۆنیایا گلیر. ستتار اۆچۆنجۆ اوْغلان اۇشاغێ ایدی. اوْ، ایلك تحصیلینی موْللاخانادا آلمێش، ائركن یاشلارێندا مدره‌سه‌نی ترك ائده‌رك تسررۆفات ایشلرینده آتاسێ‌نێن كؤمكچیسی اوْلمۇشدۇ".

ستتار اۇشاقلێغێندان زیرك ایمیش: "چئویك، اۇشاق اوْیۇنلارێندا بئله مغلۇب اوْلماغێ سئومه‌ین ایمیش، بۇ فرقلندیریجی جهتلر اوْنۇ اؤز یاشێدلارێ آراسێندا فخری "خان" تیتۇلۇ ایله مشهۇرلاشدێرمێشدێ. ستتارخانێن بؤیۆیۆب بوْی آتدێغێ عائله‌‌چاریزمین، هم ده شاهلێق ایستیبدادێ‌نێن بارێشماز دۆشمنی ایدی. هر ایكی ظۆلمكار رئژیمین علئیهینه چێخانلار چوْخ واخت حاجێ حسنین كوْماسێندا سێغێناجاق تاپێردێلار. چار ممۇرلارێ‌نێن زوْراكێلێغێ علئیهینه اوْلدۇغۇ اۆچۆن آرازێن اوْ بیری ساحلینه – قاراداغا كئچن فرهاد آدلێ شخص ستتارخانێن قارداشێ ایسمایێل طرفیندن حمایه‌‌اوْلۇنمۇشدۇ. فرهادێ حمایه‌‌ائدیب گیزلتدیگی اۆچۆن تبریز ولی عهدی‌نین امریله ایسمایێل دارا چكیلمیشدی.

اوْغلۇنۇن دردینه دؤزه بیلمه‌ین، هم ده یئرلی ممۇرلار طرفیندن تعقیب اوْلۇنۇب ایزله‌نیلن حاجێ حسن قاراداغدان تبریزه كؤچمك مجبۇریتینده قالێر. اوْ، تبریزده اۇزۇن مدت یاشایا بیلمیر، خسته‌له‌نیر و یئنیدن قاراداغا قایێدێر. آز سوْنرا بۇرادا وفات ائدیر و آغیازێ كندینده‌كی قبیریستانلێقدا دفن اوْلۇنۇر".

تبریزه كؤچدۆكدن سوْنرا شهرین سوْسیال-سییاسی مۆحیطی و ستتارخانێ احاطه‌‌ائدن اینسانلار اوْنۇن دۆنیاگؤرۆشۆنۆن فوْرمالاشماسێندا، وطنه، خالقا باغلێلێقدا مۆستسنا روْل اوْینایێر: "رئژیمین علئیهینه چێخان شخصی مۆدافعه‌‌ائتدیگینه، همین شخصین طرفینی ساخلادێغێنا گؤره 1898-جی ایلده ستتارخان تبریزده حبس اوْلۇنۇر و اردبیلین "نارێن قالا" زیندانێندا ایكی ایله یاخێن محبۇس حیاتێ كئچیرمه‌لی اوْلۇر.

ستتارخان حبسخانادا تانێش اوْلدۇغۇ بیر محبۇسۇ گیزلی یوْللا آزاد ائتمه‌یه گلنلرین كؤمكلیگیله زینداندان قاچێر. بیر مدت تبریزده و اطراف بؤلگه‌لرده گیزلی شكیلده یاشایان ستتارخان رئژیم علئیهینه، اوْنۇن یئرلرده‌كی ممۇرلارێ‌نێن خالقا ائتدیكلری ظۆلم و اؤزباشێنالێغێنا قارشێ مۆباریزه آپاران دسته‌لره قوْشۇلۇر. بۇ حاقدا سید احمد كسروی‌نین، ایسمایێل امیرخیزی‌نین، كریم تاهیرزاده‌نین، صمد سردارینییانێن، رحیم ریسنییانێن، مممدرزا عافیتین، رۇس شرقشۆناسێ س.م.ایوانوْوۇن و باشقا مۆلیفلرین اثرلرینده دیَرلی فاكتلار وار. س.ه.كسروی‌نین یازدێغێندان بللی اوْلۇر كی، ستتارخان مشرۇته‌چیلره قوْشۇلمازدان خئیلی اول دؤولتین "قاچاقچێ" آدلاندێردێغێ پارتیزان دسته‌لری یاراتمێش، اقتدار نۇماینده‌‌لرینه، ظۆلمكار ممۇرلارا و مۆلكدارلارا قارشێ هۆجۇملار تشكیل ائتمیشدی. رئژیم علئیهینه سلاحلێ دسته‌لر تشكیل ائتمزدن اول ستتارخان مرنده گلیر و آتاسێ‌نێن تانێشێ رضاقۇلۇ خانێن واسطه‌‌سیله بیر مدت مرند-خوْی-سالماس خطتی عۆذره یوْل مۆحافیظه‌‌چیسی وظیفه‌‌سینده چالێشێر، چوْخ كئچمه‌دن بۇ ایشی ترك ائدیب اول تهرانا، سوْنرا ایسه خوْراسانا گئدیر و اوْرادا چوْخ داوام گتیره بیلمه‌ییب یئنیدن تبریزه دؤنۆر".

ستتارخان تبریزه دؤنن واخت آرتێق تبریز رئژیمی علئیهینه آیاغا قالخمێش و اوْنۇن بۆتۆن سییاسی سۆتۇنلارێنێ سیلكله‌مه‌یه باشلامێشدێ: "خالق حركاتێ‌نێن خوْفۇ قارشێسێندا میللته مشرۇته آزادلێقلارێ ود ائدن مۆزففرددین شاهدان فرقلی اوْلاراق تاخت-تاجا گلن محمّده‌لی شاه آتاسێ‌نێن میللته وئردیگی ودلری یئرینه یئتیرمك عوضینه اجنبی سلاحێنا سؤیكه‌نیب خالقا دیوان تۇتماغا باشلایێر. اۆسته‌لیك ایرانێ نۆفۇذ دایره‌سینه چئویرمك حاقدا 1907-جی ایل اینگیلتره-رۇسییا سؤوده‌لشمه‌سینه راضێ اوْلدۇ. بۇنۇن آردێنجا 1908-جی ایل اییۇن آیێنێن 23-ده خالق ائلچیلری‌نین توْپلاندێغێ مجلیس توْپ آتشینه تۇتۇلدۇ. اؤلكه‌ده كۆتلوی حبسلر و تعقیبلر باشلاندێ.

مشرۇته حركاتێنا آغێر ضربه‌‌ائندیریلدیگی، وئریلمیش نیسبی آزادلێقلارێن الدن آلێندێغێ، انجۆمنلرین قاپێلارێنا قێفێل وۇرۇلدۇغۇ آغێر گۆنلرده آذربایجان، اوْنۇن باش شهری تبریز آیاغا قالخدێ. كۆتله‌نی مۆباریزه‌یه قالدێرماقدا و مۆتشككیل هۆجۇمۇ تشكیل ائتمكده ستتارخان و اوْنۇن سلاحداشلارێ باشدا اوْلماقلا "مركزئ-قئیب"این، مۆدافعه‌‌شۇراسێ‌نێن و تبریز انجۆمه‌نی‌نین بؤیۆك و دانێلماز خیدمتلری اوْلمۇشدۇ. بۇ تاریخی خیدمت هم ایراندا، هم ده اوْنۇن حۆدۇدلارێندان كناردا اوْبیئكتیو تاریخچیلر و تدقیقاتچێلار طرفیندن دؤنه-دؤنه قئید ائدیلیب. مممه‌ده‌لی شاهێن مشرۇته حركاتێنا خیانت ائتمه‌سینه، رئژیمین ایشه سالدێغێ زوْراكێلێغا و آمانسێز جزا تدبیرلرینه قارشێ تبریزلیلرین اعتراضێ اولجه بازار-دۆكانێن باغلانماسێ و كۆتلوی نۆماییشلرله باشلامێشدێ. حاكمیت اوْرقانلارێ و قوْشۇن خالقا قارشێ زوْر تطبیق ائتمك ایسته‌دیكده مشرۇته‌چیلر زوْرا زوْرلا جاواب وئرمك مجبۇرییتینده قالمێشدێلار".

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،