قالب وبلاگ

 

1918-جی ایلده پیشوری باكیدا "عدالت" كوْممونیست تشكیلاتینا داخیل اوْلور. بۇ تشكیلات باكی كوْممونیستلری طرفیندن ووْلقابوْیو، ایران، اوْرتا آسییادان آذربایجانا كوْچوب گلمیش فحله‌لر آراسیندا تبلیغات ایشی آپارماق مقصدی ایله یارادیلمیشدی.

ائله همین 1918-جی ایلده پیشوری جنوبی آذربایجانا قاییدیر. اوْ تكجه بۇرادا دئییل، بۆتون ایراندا اینقیلابی تبلیغات آپارماق مقصدی ایله شهردن-شهره كؤچمه‌یه باشلاییر. 1918 - 1920-جی ایللرده پیشوری ایرانین ایری شهرلرینده "عدالت"این یئرلی تشكیلاتلاری‌نین یارادیلماسیندا یاخیندان ایشتیراك ائدیر. همین ایللرده اوْ، "عدالت" پارتییاسی‌نین رسمی اوْرقانی "هۆرریت" قزئتی‌نین رئداكتوْرو اوْلور، همچی‌نین "كندچی"، "كوْممونیست"، "یوْلداش"، "اخبار" قزئتلرینده مقاله‌لر چاپ ائتدیریر.

1920-جی  ایلده  تبریزده  شیخ  خییابانی  حركاتی  باشلایاندا  پیشوری خزرین جنوبوندا یئرلشن رشته گئدیر، بۇرادا اینقیلاب قالدیرماغا چالیشیر. شاه رئژیمی و رشتده اوْلان اینگیلیسلرین مقاومتینه باخمایاراق اوْ، گیلان رئسپوبلیكاسی‌نین یارادیلماسیندا ایشتیراك ائدیر، حتی بۇ رئسپوبلیكانین مۆوققتی حؤكومتی‌نین خاریجی ایشلر كوْمیسساری تعیین اوْلونور. پیشوری حساب ائدیردی كی، اینقیلاب بۆتون ایرانی بۆرومه‌لی، شاه رئژیمی دئوریلمه‌لیدیر. لاكین خاریجی دؤولتلردن دستك آلان مۆرتجئ قۆووه‌لر هۆجوما كئچه‌رك اینقیلابی حركاتی بوْغورلار.

1920-جی ایلین اییونوندا پیشوری انزه‌لیده ایران كوْممونیست پارتییاسی‌نین یارادیجیلاریندان بیری اوْلموشدور. سیدجفرین مۆباریزلیگینی، ایشگوزارلیغینی و عینی زاماندا كوْممونیزم ایدئیالارینا صادقلیگینی بیلن یوْلداشلاری اوْنو پارتییانین مركزی كوْمیته‌سی‌نین عضوو سئچمیشلر. پیشوری هم ده "كوْممونیست-ائ ایران" قزئتی‌نین رئداكتوْرو اوْلموشدور.

عۆمومیران اینقیلابی  ایدئیاسینی  حیاتا  كئچیرمه‌یه جهد  گؤسترن پیشوری

1921 - 1922-جی ایللرده تهراندا چێخان ایلك ماركسیست قزئتین رئداكتوْرو اوْلموش، اصفهانین "وطن" توْخوجولوق فابریكی فحله‌لری‌نین تتیل حركاتینا رهبرلیك ائتمیشدیر. پیشوری‌نین اینقیلابی حركاتی شاه ممورلارینی چوْخدان، اؤزو ده برك ناراحات ائدیردی و تتیل یاتیریلاندان سوْنرا اوْ تعقیب اوْلونماغا باشلاندی. بۇنا باخمایاراق پیشوری اینقیلابی فعالیتینی دایاندیرمادی.

1930-جۇ ایلین دئكابریندا حبس ائدیلن پیشوری تهرانین "قصر-ائ قاجار" حبسخاناسینا سالیندی، لاكین اوْ یوْلوندان دؤنمه‌دی. اؤز حیات تجروبه‌سینی عۆمومیلشدیره‌رك اوْ بئله قناعته گلمیشدی كی، اینقیلابی تدریجن كئچیرمك لازیمدیر: اینقیلابا حاضیر اوْلان ویلایتلرده اینقیلابی مۆسبت دیَیشیكلیكلر اوْلونارسا، دیگر ویلایتلر ده بۇ اینقیلابا قوْشولار. اوْنون فیكرینجه، داها چوْخ اذیت چكن جنوبی آذربایجان ایرانین دیگر ویلایتلرینه نیسبتن اینقیلابا داها چوْخ حاضیردیر. بئله كی، بۇرادا حاكم زۆمره‌لرین ظۆلموندن ساوایی، خالق میللی ظۆلمه ده مروز قالیردی.

1940-جێ ایلده  پیشوری  حبسدن  بۇراخیلیر،  لاكین  كاشان  شهرینه  سۆرگونه گؤندریلیر. 1941-جی ایلده تهراندا "آژیر" قزئتی‌نین رئداكتوْرو ایشله‌میش پیشوری ایرانا اینگیلیس  و سوْوئت قوْشونلاری یئریدیلنده جنوبی آذربایجانا قاییدیر. بئله كی، ایكی دۆنیا مۇحاریبه‌سی‌نین باشلانغیجیندا ایران شاهی رضا شاه آلمان فاشیستلرینی دستكله‌دیگیندن اینگیلیس و سوْوئت قوْشونلاری اوْنو دئویرمیش، حاكمیته اوْغلو محمّد رضانی گتیرمیشدیلر. اصلینده ایسه ایرانی بۇ قوْشونلار ایداره ائدیردی. پارلامئنت و حؤكومت اوْنلارین نظارتی آلتیندا فعالیت گؤستریر، سییاسی آزادلیقلار قیسمن برپا ائدیلیردی.

جنوبی   آذربایجانا            یئریدیلن سوْوئت  قوْشونلاری‌نین تركیبینده آذربایجانلیلار چوْخ ایدی.

حربی قۇللوقدا اوْلان آذربایجان ضیالیلاری جنوبی آذربایجان شهرلرینه گلیر،  آذربایجان  دیلی،  تاریخی  و  مدنیتی  حاقیندا  مۆهازیره‌لر  اوْخویور، مدنی-كۆتلوی تدبیرلر تشكیل ائدیردیلر. بۇنلارین سایه‌سینده جنوبی آذربایجاندا میللی اوْیانیش باش وئریردی. شاه ممورلاری بۇنون قارشیسینی آلماقدا عاجیز ایدیلر.

1941-جی ایلین سئنتیابر آییندان تبریزده كوْرتبیی چێخیش و میتینقلر كئچیریلیر. لاكین اوْنلار یالنیز یارادیلمیش پارتییا و اجتماعی تشكیلاتلارین، چوْخلو قزئت و ژۇرناللارین فعالیتی نتیجه‌سینده گئتدیكجه مۆتشككیل بیر شكله دۆشوردولر. جنوبی آذربایجاندا  ان چوْخ   تانینان  "آذربایجان  جمعیتی"  و  اوْنون   قزئتی "آذربایجان"  ایدی. "آذربایجان"  قزئتی‌نین رئداكتوْرو پیشوری ایدی.  آرتیق 1942 - 1944-جۆ ایللرده آذربایجان دیلینده اوْنلارجا قزئت و ژۇرنال چاپ ائدیلیر، آذربایجان دیلی  یالنیز اۆنسیت دیلی اوْلماق  سویه‌سیندن ادبی  دیل و سییاسی  تشكیلاتلانما واسطه‌‌سینه چئوریلیردی. مكتبلرده، دؤولت ایداره‌لرینده آنا دیلیندن گئنیش ایستیفاده اوْلونوردو.

1945-جی ایلین یاییندا مۆتتفیق قوْشونلاری ایراندان چێخاریلماغا باشلاندی و بۇندان رۇحلانان مۆرتجئ قۆووه‌لر دئموْكراتیك اصلاحاتلارا سوْن قوْیماق اۆچون فۆرصت الده ائتمیش اوْلدولار. اوْنلار ائتنیك توْققوشمالار یاراتماغا، دئموْكرات لیدئرلری فیزیكی مهو ائتمه‌یه، قۇلدور دسته‌لری یاراداراق تئرروْر تشكیل ائتمه‌یه، حتی یانمكؤچری حیات سۆرن طایفهلارلا اوْتوراق اهالی آراسیندا توْققوشمالار  یاراتماغا چالیشیردیلار. بۇنون قارشیسینی آلماق اۆچون اییون - سئنتیابر آیلاریندا آذربایجانین بیر چوْخ یئرلرینده سلاحلی فدائی دسته‌لری یارادیلماغا باشلاندی.

1945-جی  ایلین  آوقوستوندا  پیشه وری‌نین   آذربایجان   سسر-این   (شیمالی آذربایجانین)  رهبری  میر  جعفر  باغیروْولا  گؤروشو  اوْلور.  باغیروْو  باش  وئرن حادثه‌‌لری آذربایجانی بیرلشدیرمك اۆچون یاخشی بیر فۆرصت كیمی قبول ائدیر، پیشوری ایسه سوْوئتلرین اوْنو آلداداجاغیندان احتیاطلاناراق تدریجن كئچیریلن اصلاحاتلارین طرفداری اوْلدوغونو بیلدیریر. هر حالدا، باغیروْو جنوبی آذربایجانا طلب اوْلونان كؤمیی گؤستره‌جه‌یینی ود ائدیر.

1945-جی ایل سئنتیابرین 3-ده پیشوری‌نین ایشتیراكی ایله آذربایجان دئموْكرات فیرقه‌سی (آدف) یارادیلیر، پیشوری اوْنون مركزی كوْمیته‌سی‌نین صدری سئچیلیر. اوْ، ایرانین سییاسی حیاتی‌نین دئموْكراتیكلشمه‌سینی، خالق كۆتله‌لری‌نین منافعیینه جاواب وئرن اجتماعی-اقتصادی اصلاحاتلارین كئچیریلمه‌سینی،     ایران دؤولتی تركیبینده جنوبی آذربایجانا اینزیباتی-تسرروفات، مدنی مۇختاریت وئریلمه‌سینی طلب ائدیر. عینی زاماندا، پارتییانین وئردیگی بَیاناتدا اینقیلابی چئوریلیش یوْلو رد ائدیلیر، اجتماعی- اقتصادی اصلاحاتلارین تكامول یوْلو ایله كئچیریلمه‌سی‌نین واجیبلیگی بیلدیریلیردی.

آدف-این اوْكتیابرین 2-4 - ده كئچیریلن قۇرولتاییندا دئموْكراتیك اصلاحاتلارین كئچیریلمه‌سی بَیان ائدیلدی. تبریزده، داها سوْنرا ایسه بۆتون جنوبی آذربایجاندا حاكمیت دیَیشیلدی، شاه طرفدارلاری حاكمیتدن گئتمه‌لی اوْلدولار. گؤرولموش تدبیرلر نتیجه‌سینده قان آخیدیلمادی، سلاح ایشله‌دیلمه‌دی. نوْیابرین 21-ده تشكیل ائدیلن خالق كوْنقرئسی اؤزونو مۆسسیسلر مجلیسی اعلان ائتدی، سئچكیلر كئچیردی. 1945-جی ایل دئكابرین 12-ده تبریزده چاغیریلمیش آذربایجان میللی مجلیسی‌نین تاپشیریغی ایله پیشوری حؤكومت تشكیل ائتدی و اوْ، آذربایجان میللی حؤكومتی‌نین باش ناظری اوْلدو.

میللی مجلیس و حؤكومتین كئچیردیگی تدبیرلر سێراسیندا بۇنلار خۆصوصی قئید اوْلونمالیدیر: یئرلی اوْرقانلارین سئچكیلر اساسیندا تشكیل ائدیلمه‌سی؛ آقرار قانونا اساساً كندلیلره توْرپاقلارین پایلانیلماسی؛فحله و كندلیلرین ایش شرایطی‌نین یاخشیلاشدیریلماسی؛ مۆسسیسه‌لره فحله نظارتی‌نین تشكیلی؛ آذربایجان دیلی‌نین دؤولت دیلی اعلان اوْلونماسی؛ 1946-جێ ایلین اییونوندا تبریز اۇنیوئرسیتئتی‌نین تسیس ائدیلمه‌سی.

كئچیریلمیش تدبیرلر هم ایرانین شاه رئژیمینی، هم ده ایری دؤولتلری ناراحات ائدیردی. اوْنلار دئموْكراتیك آذربایجان گؤرمك ایستمیر، اۆسته‌لیك، پارچالانمیش آذربایجانین بیرلشمه‌سیندن قوْرخوردولار. اینفوْرماسییا بلوْكاداسینا آلینان آذربایجان اۆزرینه ایران قوْشونلاری یئریدیلدی، اؤلكه‌ده رئپرئسسییالار باشلاندی. مینلرله آذربایجانلی اوْنلارین قۇربانی اوْلدو، بیر قیسمی ایسه شیمالی آذربایجانا قاچدی.

باكییا  گلن  پیشوری  1947-جی  ایل  اییونون  11  -ده  مۆممالی  شكیلده آوتوْموْبیل قضاسیندا هلاك اوْلدو.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،