قالب وبلاگ

  نسیمی (اصل آدی سید الی) 1369-جۇ ایلده شاماخی شهرینده آنادان اوْلموشدور. اوْ زامان شاماخی شهری شیروانشاهلار دؤولتی‌نین پایتاختی ایدی. جلایریلر موْنقوْل دؤولتی‌نین واسسالی اوْلان شیروانشاهلار دؤولتی یاخین و اوْرتا شرق اراذیلرینی اؤزونده جمعلشدیرن بۇ دؤولته بؤیوك مبلغده وئرگی اؤده‌ییردی. تام مۆستقیللییه جان آتان شیروانشاهلار مۇحاریبه‌‌لردن چكینیر و هر واسطه‌‌ ایله اؤلكه‌نین اقتصادی و مدنی قۆدرتینی آرتیریردیلار. نتیجه‌ده اوْن اۆچ - اوْن دؤرد عصرلرین تلاتوملو حادثه‌‌لرینه باخمایاراق شیروان ارازیسی اؤز ثابتلیگی ایله سئچیلیر، بۇرانین تحصیل و علم اوْجاقلاریندا شرقین ان مشهور علم خادیملری فعالیت گؤستریردیلر.

ایلك تحصیلینی شاماخیدا آلان سید الی علمی بیلیكلره جان آتمیش، ایسلام تاریخی، شریعت، منطیق، آستروْنوْمییانی اؤیرنمیشدیر. بیلیگی ایله همیاشیدلاری آراسیندا سئچیلن سید الی مكتب و مدرسه پروْقراملاری‌نین طلب ائتدیگیندن داها چوْخ اوْخویور و شعرلر یازیردی. ایسلامی بیلیكلره دریندن یییه‌لندیگینه گؤره اوْنا عمادالدین، یعنی "دینین دایاغی" لقبینی وئرمیشدیلر.

گنجلیك ایللرینده عمادالدین ایسلامین صۇفی جریانینا  گۆجلو مئیل ائتمیش مشهور صۇفی شیخی حسین ابن منصور حلاجین فلسفی فیكیرلری ایله یاخیندان ماراقلانمیشدیر. اوْن عصر مۆتفككیری منصور حلاج ایسلامین صۇفی جریانی‌نین تبلیغ ائتدیگی عۆمومی برابرلیك حاقیندا فیكیرلرینه گؤره باغداددا اعدام اوْلونموشدور.

  عمادالدین اوْنو اؤزونه بیر ایدئال كیمی سئچمیش و حتی اوْنون ائله پرستیشكارلاریندان اوْلموشدور كی، شعرلرینی بئله "حسینی" تخللوسو ایله یازیردی.

لاكین یئتكینلشدیكجه عمادالدینی منصور حلاجین فلسفه‌سی آرتیق قانئ ائتمیر، بیر چوْخ سۇاللارا اوْنون تعلیمینده جاواب تاپا بیلمیردی. حیات ایسه اوْرتایا یئنی- یئنی سۇاللار قوْیوردو. اوْن دؤرد عصرین سوْنلاریندا آذربایجانا تۆرك دۆنیاسی‌نین مشهور سركرده‌سی امیر تئیمور قوْشون چكمیشدیر. اكثر آذربایجان اراذیلری مقاومت گؤسترمیش و قهرمانلیقلا مۆدافعه‌‌ اوْلونمالارینا باخمایاراق ویران قوْیولموشدور. ناخچیواندا یئرلشن الینجه قالاسی ایگیدلیك و رشادت نۆمونه‌لری گؤستره‌رك تئیمورون قوْشونلارینا قارشی 14 ایل وۇروشموشدور. آذربایجانین اكثر اراذیلری‌نین داغیدیلدیغینی گؤرن شیروانشاه بیر ایبراهیم اؤلكه‌سینی بئله داغینتیلاردان خلاص ائتمه‌یه چالیشمیش و امیر تئیموردان واسسال آسیلیلیغینی قبول ائتمیشدیر. اوْنون شخصی نۆفوذو سایه‌سینده امیر تئیمور وئرگیلرین میقدارینی تامام آزالتمیش، بیر ایبراهیم اوْنون مۆتتفیقینه چئوریلمیشدیر. بۇ زامان بۆتون آذربایجاندان علم و مدنیت آداملاری شیروانا آخیشماغا باشلاییرلار. آذربایجاندا هۆروفیلیك جریانی دا محض بۇ زامان یاییلیر. بئله كی، هۆروفیلیگین بانیسی فضلوللاه نیمی‌نین اؤزو شیروانا گلیر و فیكیرلرینی بۇرادا تبلیغ ائتمه‌یه باشلاییر.

هۆروفیلیك تعلیمی‌نین اساس ایدئیالاری نیمی‌نین بئش كیتابیندا- "جاویداننامه"،"محبتنامه"،"نؤومنامه"،"ایسگندرنامه"         و "وصییتنامه"ده اؤز عكسینی تاپمیشدیر.

هۆروفیلر مادی و ایلاهی عالمی - اللهی، اینسانی و بۆتون وارلیقلاری وحدتده گؤتورور  و  كامیل  اینسانی  یۆكسك  دیَرلندیریردیلر.  اوْنلار  هر  شئیده  اللهین علامتینی گؤرور و حساب ائدیردیلر كی، بۆتون وارلیقلارین یئگانه سببكاری اللهین كلامی اوْلان "قۇرآن"دێر. "قۇرآن" ایسه حرفلردن عبارت اوْلدوغو اۆچون بۇ فیكیرلری قبول ائدنلر اؤزلرینی هۆروفی (هۆروف - "حرف” سؤزونون جمعی) آدلاندیریردیلار. هۆروفیلره گؤره، اینساندا اللهین علامتلری - "قۇرآن"اێن نیشانه‌لری واردیر. هۆروفیلرین بۇ مسئله‌‌ده اساس مقصدی اینسانین، خۆصوصیله ده كامیل اینسانین بؤیوكلویونو نظره چاتدیرماق ایدی. بۇ سببدن اوْنلار دین خادیملری طرفیندن تعقیب اوْلونوردولار. هۆروفیلر امیر تئیمورو اوْنون عمللرینه گؤره "جاهیل اینسان"، یعنی "گئریدقالمیش"، "منفور" حساب ائدیر، خالقی تئیمورا قارشی مۆباریزه‌یه سسله‌ییردیلر. نتیجه‌ده اوْنلار تئیموریلر طرفیندن ده تعقیب اوْلونوردولار. تئیمورون مۆتتفیقی ساییلان، لاكین اوْنون واسسالی كیمی اؤزونو حیسس ائدن شیروانشاه بیر ایبراهیم تام مۆستقیللییه جان آتیر، بۇ سببدن هۆروفیلری اؤز ارازیسینده گیزله‌دیردی.

نسیمی ایله یاخیندان تانیش اوْلان عمادالدین اوْ زامان آرتیق لیریك شاعر كیمی بۆتون آذربایجاندا تانینیردی. اوْ، اثرلرینی آنا دیلی اوْلان آذربایجان دیلینده، همچی‌نین فارسجا یازیردی. اوْنون لیریك شعرلر توْپلوسو آذربایجاندان كنارلاردا دا ماراقلا اوْخونوردو. لاكین نیمی ایله تانیشلیق اوْنون حیاتینی دیَیشیر. اوْ، هۆروفیلیگی قبول ائدیر و بۆتون قالان حیاتینی اینسانلارین كامیللشدیریلمه‌سینه صرف ائده‌جه‌یینی بیلدیریر. بشریتین خلاصینی كامیل اینسانلارین مؤوجودلوغوندا گؤرن   عمادالدین هوسله هۆروفیلیگین اساس مۆددالارینی یایماغا باشلاییر. شاعرلیك ایستئدادی بۇ ایشده اوْنا كؤمك ائدیردی. فاكتیك اوْلاراق عمادالدینین شعرلری هۆروفی فیكیرلرین سرعتله یاییلماسینا سبب اوْلور، اوْ اؤزو ایسه نیمی‌نین ساغ الی كیمی قبول ائدیلیردی. اوْ حتی اۇستادینا حؤرمت علامتی اوْلاراق نیمی آدی ایله هماهنگ اوْلان "نسیمی" آدینی اؤزونه تخللوس سئچیر ("نسیم" - "خفیف سحر كۆلیی" دئمكدیر).

فضلوللاه نیمی 1394-جۆ ایلده حبس ائدیلمیش و ناخچیوان ارازیسینده تئیموریلر طرفیندن ایشگنجه ایله اعدام اوْلونموشدور. اؤلوموندن اول یازدیغی "وصییتنامه"یه اساساً اوْ، نسیمینی اؤز داوامچیسی اعلان ائتمیشدیر.

مۆعللیمی‌نین وصییتینی یئرینه یئتیرن نسیمی اؤزو اۆچون تهلوكه‌‌سیز اوْلان شیرواندان چێخمیش و تبریزه، اوْردان ایسه آنادوْلویا یوْللانمیشدیر.

نسیمی یارادیجیلیغا، دئدیگیمیز كیمی، لیریك، عاشقانه شعرلرله باشلامیشدیر. اوْنون  شعرلرینده  محبت،  اینسان  گؤزللیگی‌نین  ترننومو  اساس  یئر  تۇتور.  اوْ همچی‌نین آجگؤزلوك، پاخیللیق، خۇدپه‌سندلیك، رییاكارلیق، وفاسیزلیق كیمی یاراماز صیفتلری پیسله‌میشدیر. تدریجن پۆخته‌لشن شاعر اؤز اثرلرینده سییاسی، اجتماعی، اخلاقی مؤوضولارا داها گئنیش یئر آییرماغا باشلاییر. حاكم طبقه‌‌نین ظۆلم و عدالتسیزلیگینی، اؤزباشینالیقلارینی جسارتله گؤسترن شاعر حاقسیزلیقلارا قارشی عصیان ائدیردی. اوْ، اینسانی یارادیجی وارلیق كیمی گؤرمك ایسته‌ییر، اوْنو ایلاهیلشدیریردی.

نسیمی‌نین بدیی یارادیجیلیغی آذربایجان شئری‌نین شكلی خۆصوصیتلری‌نین تكمیللشمه‌سینده مۆهوم روْل اوْینامیشدیر. عروض وزنی‌نین آذربایجان دیلی‌نین خۆصوصیتلرینه اۇیغونلاشدیریلماسی، داخیلی و ردیف قافییه‌لردن، مۆرككب و دوْلغون جیناسلاردان اۇغورلا ایستیفاده ائدیلمه‌سی نسیمی پوْئتیكاسی‌نین اۆستونلوكلریدیر. نسیمی آذربایجان ادبیاتیندا آنا دیلینده ایلك دفعه‌‌ مۆستزاد، مۆرببئ و ترجیبندلر یازمیشدیر. اوْنون قزللری، رۆبایلری، تۆیوغلاری بدیی قۇرولوش و مظمونجا اوْریژینال و قییمتلیدیر.

نسیمی‌نین شعرلری هله ساغلیغیندا بۆتون یاخین شرقده - ایراقدا، سۇرییادا، كیچیك آسییادا، اوْرتا آسییادا، حتی اۇزاق شرقده یاشایان اۇیغورلار آراسیندا چوْخ پوْپولیار  اوْلموشدور. اوْنون  اثرلری‌نین  اۆزو كؤچورولور و اینسانلار  آراسیندا  گئنیش یاییلیردی. نسیمی‌نین قزللریندن چوْخ واخت آشیقلار دا ایستیفاده ائتمیش، بۇ دا قزللرین شیفاهی خالق ادبیاتی یوْلو ایله یاییلماسینا سبب اوْلموشدور. اوْنون آنا دیلینده یازدیغی شعرلر اوْن بئش عصر آذربایجان شاعری جاهانشاه حقیقی، اوْن آلتی عصر شاعرلری خطای،  فۆضولی،  اوْن سككیز  عصر  شاعری  واقیفین  پوْئتیكاسینا  بؤیوك  تأثیر  گؤسترمیشدیر. عثمانلی شاعری رفیی، تۆركمن شاعرلری مهدومقولو و عند‌لیب، اؤزبك شاعرلری اسیری و  نوای  نسیمینی  اؤز  اۇستادلاری  كیمی  قبول  ائتمیش،  اوْنون  ارثینی  صنعتكارلیق باخیمیندان اؤیرنمیشلر. اوْنون "الیف-لام" و "ترس الیفبا" آدلانان شعرلری ماراق دوْغورور. هر بئیتی، بضا ده هر میصراعسی‌نین ایلك كلمه‌سی عرب الیفباسی‌نین سێراسینا اۇیغون حرفلرله باشلایان بئله اثرلر داها چوْخ آشیقلار طرفیندن سئویلیردی.

نسیمی‌نین بدیی  یارادیجیلیغی  آذربایجان پوْئزییاسینی زنگینلشدیرمكله برابر،   خالقیمیزین   ادبی   دیلینی   ده   اینكیشاف   ائتدیرمیشدیر.   اوْ،   آذربایجان ادبیاتیندا آنا دیلینده یازیلان ایلك فلسفی قزه‌لین مۆلیفیدیر. جانلی خالق دانیشیق   دیلی‌نین ایمكانلاریندان باجاریقلا ایستیفاده ائدن نسیمی كلاسسیك پوْئزییا دیلی‌نین بدیی ایفاده واسطه‌‌لرینی ده مهارتله ایشلتمیشدیر.

هۆروفیلیگی یایدیغینا گؤره دفعه‌‌لرله حبس ائدیلن نسیمی مسله‌كیندن دؤنموردو. آنادوْلودان آرالیق دنیزی‌نین شرق ساحللرینه كئچن نسیمی بۇرادا دا هۆروفی فیكیرلرینی یاییردی. لاكین سۇرییانین حلب شهرینه چاتدیقدا اوْ حبس ائدیلیر و مصر سۇلطانی‌نین امری ایله 1417-جی ایلده ائله حلب شهرینده اعدام اوْلونور. اوْنون اؤلومو  ایله  باغلی  روایتلرده  فداكار  شاعرین  اؤلوم  آیاغیندا  اؤزونو  مردلیكله آپارماسی و مسله‌كیندن دؤنمه‌مه‌سی گؤستریلیر. روایته گؤره، نسیمی "آغریماز" ردیفلی مشهور قزه‌لینی ائله اعدام زامانی سؤیله‌میشدیر.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،