قالب وبلاگ

بۇ تلاتوملو دؤورده - 1813-جۆ ایلده گۆلوستان مۆقاویله‌سی ایله شیمالی آذربایجان رۇسییا ایمپئرییاسی‌نین تركیبینه قاتیلمیشدیر.

شیمالی آذربایجان رۇسییانین تركیبینه قاتیلاندان سوْنرا آذربایجانلیلار ایمپئرییانین وطنداشلاری حساب اوْلونماغا باشلادیلار. زادگان نسیللری‌نین بیر چوْخ نۇماینده‌‌لری رۇسییا اوْردوسو سێرالارینا یازیلیر و ممنونیتله قبول ائدیلیردیلر: ایمپئرییا    آذربایجانلیلارین دؤیوشكن خالق اوْلدوقلارینی        بیلیردی. سوْنرالار آذربایجاندا گۆجلو عصیانلار و گئنیش خالق حركاتی ایله اۆزلشن چاریزم 1867-جی ایلده آذربایجانلیلاری حربی خیدمته گؤتورمیی قاداغان ائتمه‌لی اوْلدو. بۇنونلا بئله، زادگان عائله‌لری‌نین نۇماینده‌‌لری حربی مكتبلره داخیل اوْلماق حۆقوقونو ساخلامیشدیلار. بئله كی، بیر چوْخ آذربایجانلی رۇسییا اوْردوسوندا گئنئرال رۆتبه‌سینه‌دك یۆكسلمیشدیر. اوْنلارین سێراسیندا احسان خان كلبالی خان اوْغلو ناخچیوانسكی (1770 -

1843)؛ جعفرقولو آغا میرزه محمّد خان اوْغلو باكیخانوْو (1795 - 1867)؛ ایسرافیل بَی مصطفی بَی اوْغلو یادیگاروْو (1815 - 1885)؛ كلبالی خان احسان خان اوْغلو ناخچیوانسكی (1824 - 1883)؛ فرج بَی آغارزا بَی اوْغلو آغایئو (1811 - 1891)؛ عبدالله آغا میرزه محمّد خان اوْغلو باكیخانوْو (1824 - 1878)؛ ایسماییل خان احسان خان اوْغلو ناخچیوانسكی (1819 - 1909)؛ حسن بَی آغالاروْو (1815 - ؟)؛ آغاسی بَی آوشاروْو (1833 - ؟)؛ میر ایبراهیم خان تالیشینسكی (1828 - 1896)؛ حسن آغا جعفرقولو آغا اوْغلو باكیخانوْو (1833 - 1898)؛ اسدوللا بَی مصطفی بَی اوْغلو یادیگاروْو (1844 - 1901)؛ حسین خان كلبالی خان اوْغلو ناخچیوانسكی (1863 -1919)؛ اسدوللا خان ابولفتلی خان اوْغلو ابولفتزاده (؟ - 1918)؛ حسن بَی ایسرافیل بَی اوْغلو یادیگاروْو (1854 - 1934)؛ شاهزاده رضاقولو بهمن میرزه اوْغلو قاجار (1837 - 1894)؛ صمد بَی صادیق بَی اوْغلو مئهمانداروْو (1855 - 1931)؛ ایبراهیم آغا پاشا آغا اوْغلو وكیلوْو (1853 - 1934)؛ الیاغا حاجی ایسماییل آغا اوْغلو شێخلینسكی (1865 - 1943)؛ شاهزاده عبدولسه‌مد بهمن میرزه اوْغلو قاجار (1851 - ؟)؛ میركازیم خان میره‌لی خان اوْغلو تالیشخانوْو (1855 - 1938)؛ فیرودون بَی جلال اوْغلو وزیروْو (1850- 1925)؛ بالاكیشی بَی الی بَی اوْغلو عربلینسكی (1828 - 1902)؛ نعمتوللا بَی حاجی قاسیم بَی اوْغلو حئیدروْو (1827-1901)؛ اسد بَی آغاه‌لی بَی اوْغلو تالیشخانوْو (1857  -  1919)؛  داوود  بَی صادیق  بَی اوْغلو  یادیگاروْو  (؟  -  1920)؛  جاواد  بَی مممد آغا اوْغلو شێخلینسكی (1874 - 1959)؛ خلیل بَی میره‌لی خان اوْغلو تالیشخانوْو (1859 -1920)؛ شاهزاده شفی خان جلالددین اوْغلو قاجار (1853 - 1909)؛ دانییال بَی احمد خان اوْغلو ایلیسولو (1800 - 1870)؛ میرزه حاجی بَی الیبی اوْغلو نوْوروزوْو (1832  -  ؟)؛  مممدسادیق  بَی  ایسماییل  اوْغلو  آغابیزاده  (1865  -1944)؛  امیر چوْبان اوْغلو اۇسمییئو (1836 - ؟)؛ یۇسیف ضیا تالیبزاده (1877 - 1922)؛ احمد خان سۆلئیمانوْو (1862 - ؟)؛ ایبراهیم بَی اللهوئردی بَی اوْغلو آسلانبیوْو (1822 - 1900) و باشقالاری قئید ائدیلمه‌لیدیر (سییاهی ش.نزیرلی‌نین ماتئریاللاری اساسیندا ترتیب ائدیلیب).

ایلكین مۆسلمان تحصیلی آلدیقدان سوْنرا ایسماییل بَی آتاسی‌نین واسطه‌‌چیلیگی ایله 1822-جی ایلده رۇسییا اوْردوسونون قرئنادیوْر آلایینا سێراوی قیسمینده یازیلمیشدیر. قێسا مدت عرضینده اوْ، رۇس دیلینی اؤیرنمیش و حرب ایشینه یییه‌لنمیشدیر. اوْدور كی ایسماییل بَی آرتیق 1824-جۆ ایلده اوْ دؤورده ایلكین ظابط رۆتبه‌سی اوْلان پراپوْرشیك رۆتبه‌سینه لاییق گؤرولموشدور. ایسماییل بَی 1828 -1829-جۇ ایللر رۇسییا - ایران و 1828 - 1829-جۇ ایللر رۇسییا - عثمانلی مۇحاریبه‌‌لرینده ایشتیراك ائتمیش، پوْدپوْروچیك رۆتبه‌سینه یۆكسلمیش و ایلك حربی اوْردئنینی قازانمیشدیر. شخصی ایشینده‌كی قئیدلر گؤستریر كی، اوْ، یئلیزاوئتپوْل، جاوانبولاق، سرداراباد، ایروان دؤیوشلرینده، رۇس قوْشونلاری‌نین تبریز و خوْیا یۆروشونده ایشتیراك ائتمیشدیر. عثمانلیلارا قارشی دؤیوشلرده اوْ، عرضوروم جبهه‌سینده اوْلموشدور.

ایسماییل  بَی 1830-جۇ ایلده كۇبان چایی ساحللرینه  گؤندریلمیش و قارا دنیزین شرق ساحللری‌نین رۇسییایا بیرلشدیریلمه‌سینده ایشتیراك ائتمیشدیر. 1831-جی ایلده پاولوْو قواردییا آلایینا تعیینات آلان ایسماییل بَی آرتیق داغیستان و چئچئنیستاندا گئدن دؤیوشلرده وۇروشموشدور.

1832-جی ایلده اوْ، پوْلشایا، وارشاوا حربی دایره‌سینه گؤندریلیر. ایشگوزارلیغی، بیلیك و باجاریغی، نیزام-اینتیزاملیلیغی اوْنا وئریلن خاصیتنامه‌لرده دفعه‌‌لرله قئید ائدیلیر. ایسماییل بَی قۇتقاشینلی‌نین محض 1835-جی ایلده وارشاوادا فرانسیز دیلینده نشر ائتدیردیگی "رشید بَی و سعادت خانیم" هئكایه‌سی آذربایجان رئالیست نثری‌نین ایلك نۆمونه‌لریندندیر. محبت آزادلیغی مؤوضوسوندا قله‌مه آلینمیش بۇ هئكایه آذربایجان خالق داستانلاری و كلاسسیك شرق پوْئمالاری‌نین تأثیری آلتیندا یازیلمیشدیر. بۇندان باشقا، هئكایه‌ده زادگان مۆحیطی ایله یاناشی، خالق میشتی، عادت-عنعنه‌‌لری، دوْغما وطن طبیعتی‌نین گؤزللیكلری ده تصویر اوْلونموشدور.

1836-جێ ایلده ایسماییل بَی یئنیدن قافقازا تعیینات آلیر. بۇرادا اوْنا یئرلی آذربایجان اهالیسیندن كؤنوللو سۆواری حربی حیصه‌‌لر توْپلاماق تاپشیریلیر. شكی آتلی میلیس دسته‌سی‌نین كوْماندیری كیمی اوْ، آذربایجانین شیمال سرحدلری‌نین تهلوكه‌‌سیزلیگینی تعمین ائدیر. 1839-جۇ ایلده ایسماییل بَی قۇتقاشینلییا پوْدپوْلكوْونیك، 1843-جۆ ایلده سۆواری حیصه‌‌لر عۆذره پوْلكوْونیك، 1850-جی ایلده سۆواری حیصه‌‌لر گئنئرال- مایوْرو رۆتبه‌سی وئریلمیشدیر.

ایسماییل بَیین خالق آراسیندا  بؤیوك نۆفوذ صاحبی اوْلدوغونو نظره آلان رهبرلیك بیر چوْخ كوْمیسسییالارا اوْنو عضو تعیین ائدیر، كند تسرروفاتی و صنعتكارلیغین اینكیشافی  ایله  باغلی  مسئله‌‌لرین  حلینی  اوْنا  تاپشیریردی.  بئله كی،  1843-جۆ  ایلده  ایپك بئجریلمه‌سی و ایپكچیلیك ائمالاتخانالاریندا یئنی اۆصوللار تطبیق ائدیلن زامان اوْ، ساده اهالی‌نین ماراقلارینی نظره آلماغا چالیشیر، بۆتون اصلاحاتلارین تدریجن و ایضاهلی ایشلرله برابر آپاریلماسینی تكلیف ائدیردی.

1846-جێ ایلده "بَی كوْمیسسییاسی"نێن تركیبینه قاتیلان ایسماییل بَی "آلی مۆسلمان سیلكی‌نین حۆقوق و ایمتییازلاری"نێ ترتیب ائدنلر سێراسینا سالینیر. عمومیتله، بۇ ساحه‌‌ده گؤردویو ایشلر نتیجه‌سینده ایسماییل بَی قۇتقاشینلی رۇسییا كند تسرروفاتی و جوْغرافییا جمعیتلری قافقاز شؤبه‌لری‌نین عضوو سئچیلمیشدیر.

آذربایجان مدنیتی تاریخینده ایسماییل بَیین اجتماعی-معاریفچی ایشلری بؤیوك ایز قوْیموشدور. سیستملی و احاطه‌‌لی تحصیل آلماماسینا باخمایاراق، مۆتالیه حسابینا ایسماییل بَی آذربایجانین اوْن بیلیكلی اینسانلاریندان حساب اوْلونوردو. مۆسلمان  مكتبلری‌نین  آچیلیشینی  آرزولایان،  بۇ  ایستیقامتده  عملی  ایش  آپاران ایسماییل بَی ایلك بئله مكتبلر آچیلاندا هدسیز درجه‌‌ده سئوینمیشدی. لاكین بئله مكتبلر اهالی‌نین وئردیگی پۇل حسابینا دوْلانمالی ایدی و بۇ، مۆعیین پروْبلئملر یارادیردی. ایسماییل بَی شاماخیدا یارانان بۇ جۆر مكتبلردن بیری‌نین تعمین ائدیلمه‌سینی  و  مالیه  خرجلرینی  اؤز  بوْینونا  گؤتورموشدو.  اوْنون  نۆمونه‌سی  ایله باشقا ایمكانلی آذربایجان ضیالیلاری دا شاماخیدا اؤز حسابلارینا مۆسلمان مكتبلری آچمیشدیلار (كاپیتان شیره‌لی بَی، پوْروچیك مئهدی بَی حاجی احمد سۇلطان اوْغلو،  محمود  بَی  احمد  اوْغلو).  سوْنرالار  بۇ  نۆمونه  بۆتون  آذربایجاندا یاییلدی.

1848-جی ایلده تیفلیسده مۆسلمان مكتبی آچیلاندا گؤركملی رۇس مۆتفككیر و شرقشوناسی ن.خانیكوْو قافقاز جانیشی‌نینه گؤندردیگی مكتوبدا ایسماییل بَی قۇتقاشینلینی مكتبین هامیسی تعیین ائتمیی تكلیف ائتمیش و بیلدیرمیشدی كی، بئله اوْلان تقدیرده مكتب سرعتله اینكیشاف ائده‌جك.

1852-جی ایلده ایسماییل بَی چوْخ چتینلیكله ده اوْلسا، مككه زیارتینه گئتمكچون ایمپئراتوْردان ایجازه آلیر. اوْ واختا قدر اوْنا مۆسبت مۆناسیبت بسله‌ین رۇس  ممورلاری‌نین  بیر  چوْخو  اوْ،  حج  زیارتیندن  قاییداندان  سوْنرا  اوْنا  قارشی مۆناسیبتینی  دیَیشیر.  بۇنونلا  بئله،  ایسماییل  بَی  اؤز  خئیریه‌چیلیك  تدبیرلرینی داوام ائتدیریر، اوْنا كسیلمیش تقاعدون بؤیوك حیصه‌‌سینی اهالی‌نین معاریفلندیریلمه‌سینه صرف ائدیر.

مككه زیارتی زامانی گؤردوكلرینی ایسماییل بَی خۆصوصی قئیدلر شكلینده توْپلامیشدیر. اثرده   عۆمومی   معلوماتلاردان   باشقا، گنجه و كئچمیش بوْرچالی ماهالی‌نین، همچی‌نین عربیستانین شهر و كندلری‌نین طبیعتی، اهالیسی، تسرروفاتی حاقیندا گئنیش و اطرافلی معلومات وئریلیر. مۆلیفین درین مۆشاهیده قابیلیتینی، تاریخی، جوْغرافی و ائتنوْقرافیك بیلیكلرینی عكس ائتدیرن "صفرنامه" آدلی بۇ اثر اوْن دوْققوز عصر آذربایجان ادبی دیلی‌نین نۆمونه‌سی كیمی ده ماراقلیدیر. "صفرنامه" ایلك دفعه‌‌ 1967- جی ایلده ایشیق اۆزو گؤرموشدور.

ایسماییل بَی قۇتقاشینلی آ.باكیخانوْو، م.ف.آخوندزاده، میرزه شفی وازئه كیمی آذربایجان ضیالیلاری ایله، همچی‌نین بیر چوْخ رۇسییا و پوْلشا مۆتفككیرلری ایله دوْستلوق ائتمیشدیر. 1849-جۇ ایلده گؤركملی آذربایجان شاعری قاسیم بَی ذاكر قاچاقلارلا علاقه‌‌ده سۇچلاندیریلاراق حبس ائدیلنده ایسماییل بَی اؤز طالعیینی فیكیرلشمه‌دن دفعه‌‌لرله محكمه‌‌لره، قافقاز جانیشینلیگینه مۇراجعت ائتمیش و جزانین یۇمشالدیلماسینا نایل اوْلموشدو: ذاكر قاراباغدان باكییا سۆرگون ائدیلمیشدیر.

ایسماییل  بَی  قۇتقاشینلی  1861-جی  ایلده  شاماخیدا  وفات  ائتمیش،  قۇتقاشین قبیریستانلیغیندا دفن اوْلونموشدور.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،