قالب وبلاگ

آذربایجان صفویلر دؤولتی اوْن آلتی عصرین سوْنوندا درین بؤحران كئچیریردی. ضعیف و ایراده‌سیز شاه محمّد خۇدابنده‌نین دؤورونده فئوْدال پراكنده‌لیگی گۆجلنمیش،  بۇندان  ایستیفاده  ائدن  خاریجی  دؤولتلر  صفوی  توْرپاقلارینا  هۆجوملار تشكیل ائتمه‌یه باشلامیشدیلار. هؤرموز لیمانیندا مؤحكملنن پوْرتوقاللار صفوی دؤولتی‌نین قێرمیزی دنیز، فارس كؤرفزی و هیند اوْكئانینا بیرباشا چێخیشینی باغلامیشدیلار. اؤزبكلر دایم خوْراسانا هۆجوم ائدیر، صفوی توْرپاقلاری‌نین شرق اراذیلرینی زبت ائتمه‌یه چالیشیردیلار. ان بؤیوك تهلوكه‌‌نی ایسه عثمانلی اوْردولاری یاراتمیشلار. عثمانلی قوْشونلاری و اوْنلارین مۆتتفیقی اوْلان كریم خانلیغی‌نین قوْشونلاری فاكتیك  اوْلاراق  تبریز  ده  داخیل  اوْلماقلا  آذربایجانین  اكثر  اراذیلرینی  زبت ائتمیشدیلر. زبت ائدیلمیش اراذیلرده، ایلك نؤوبه‌ده شیمالی آذربایجاندا عثمانلیلار اؤز اینزیباتی-ارازی و اقتصادی سیستملرینی یارادیر، بۇرانی بۆتؤولوكله صفویلردن قوْپارماق مقصدی گۆدوردولر.

اقتصادی گئریلیك نه مۇحاریبه‌‌ آپارماغا، نه ده اصلاحاتلار كئچیرمه‌یه ایمكان وئرمیردی. آیری-آیری قێزیلباش فئوْدال قروپلاشمالاری‌نین بیر-بیریلری ایله توْققوشمالاری اوْنسوز  دا ضعیف اوْلان  اوْردونو  داها دا ضعیفله‌دیردی.  بئله شرایطده  1587-جی ایلده شاه محمّد خۇدابنده‌نین اؤلوم خبری یاییلدی. اوْنون اوْغلو، ایگید و باجاریقلی سركرده همزه میرزه هله آتاسی‌نین ساغلیغیندا اؤلدویوندن حاكمیته صفوی نسلی‌نین دیگر قوْللاریندان اوْلان نۇماینده‌‌ گلمه‌لی ایدی. بئله نامیزدلر چوْخ ایدی،   لاكین سوْندا اۇستاجلی و شاملی طایفه امیرلری‌نین دسته‌یینه آرخالانان و 1587-جی ایله‌دك خوْراساندا یاشایان 16 یاشلی شاهزاده عباس شاه اعلان ائدیلدی.

قێزیلباش عیانلاری  ایله  كئچیریلمیش  ایلك  مۆشاویره  گؤستردی  كی،  اؤلكه‌نی  مهو اوْلماق تهلوكه‌‌سیندن قۇرتارماق اۆچون گۆجلو اوْردو یارادیلمالی، اؤلكه‌ده ثابتلیك برپا ائدیلمه‌لیدیر.   بۇنلارا   نایل   اوْلماق   اۆچون   اصلاحاتلار   كئچیریلمه‌لی،   اقتصادیاتین ترققیسینه خۆصوصی دقت وئریلمه‌لی ایدی. بۇنون اۆچون ایسه فئوْدال پراكنده‌لیگینه سوْن قوْیولمالی ایدی. داخیلی پروْبلئملری حل ائتمك اۆچون واخت قازانیلمالی ایدی و بۇ واختی قازانماقچون شاه عثمانلیلارلا دانیشیقلارا باشلادی. 1590-جێ ایلده طرفلر آراسیندا ایمضالانان ایستانبول سۆلهو چوْخ آغیر اوْلدو: جنوبی آذربایجانین اردبیل شهری اطرافیندا  اوْلان  بیر  نئچه  ویلایتی  استثنا  اوْلماقلا  دیگر  آذربایجان توْرپاقلاری، همچی‌نین   اوللر بۆتونلوكله صفویلره مخصوص گۆرجوستان و ائرمه‌نیستان (وان گؤلو اطرافیندا اوْلان توْرپاقلار نظرده تۇتولور) عثمانلیلارا وئریلیردی.

دؤولتین باش وزیری حاتم بَی اوْردوبادی ایله بیرلیكده اصلاحاتلار پلانی حاضیرلایان شاه اوْنلاری حیاتا كئچیرمه‌یه باشلادی. سوفی امیرلریندن عبارت قوْشونلار دۆشمنله   مۇحاریبه‌‌ده   ایگیدلیكلر   گؤسترسه‌لر   ده،   آیری-آیری   فئوْداللارا   قارشی مۆباریزه‌ده ضعیف ایشتیراك ائدیردیلر، چۆنكی اوْنلارین بیر-بیرلرینه قوْهوملوقلاری چاتیردی. مركزی حاكمیتی گۆجلندیرمك اۆچون ایسه اطاعت گؤسترمه‌ین فئوْداللارین مقاومتی مۆطلق قێریلمالی ایدی. اوْدور كی شاهین امری ایله 15 مین نفرلیك قۇلاملار كوْرپوسو  تشكیل  ائدیلدی.  آتابیلر  دؤولتینده  مملوكلر  كوْرپوسونون  فوْرمالاشما پرینسیپینی اساس گؤتورن شاه قێزیلباش طایفهلارینا هئچ بیر عایدیییتی اوْلمایان اوْغلان اۇشاقلارینی  توْپلاماق  و  شاها  صداقت  رۇحوندا  تربییه‌لندیرمك  امری  وئردی. قۇلاملار شاهین قواردییا قوْشونو روْلونو اوْیناییردی.

مۆعاصیر مۇحاریبه‌‌ده اوْدلو سلاحلارین اهمیتینی یاخشی درك ائدن شاه توْپ حیصه‌‌لری  یاراتماغا باشلاییر.  اؤلكه داخیلینده‌كی اۇستالارینی  سفربر ائدن،  آوروْپا دؤولتلری و رۇسییادان علاوه‌‌ مۆتخصیصلر دعوت ائدن و آوادانلیق آلان شاه قێسا مدت عرضینده 500 توْپو اوْلان گۆجلو توْپچو حیصه‌‌لری یاراتماغا مۆوففق اوْلور. بۇندان   باشقا،   اؤلكه‌نین   اهالیسی   سییاهییا   آلینیر،   خۆصوصی   سییاهیلارا   اساساً ویلایتلردن   مۆعیین   سایدا   دؤیوشچولر   توْپلانماغا   باشلانیر.   اوْنلار   شاهین حسابینا تعمین و تجهیز ائدیلیر، تۆفنگلرله سلاحلاندیریلیر. 12 مینلیك تۆفنگچی كوْرپوسونا شاهین امری ایله قێزیلباش طایفهلاری‌نین دؤیوشچولری گؤتورولموردو كی، تۆفنگچیلری ده پراكنده‌لیك یارادان فئوْداللارا قارشی مۆباریزه‌ده ایستیفاده ائتمك مۆمكون اوْلسون.

بۇ تدبیرلردن سوْنرا قێزیلباش امیرلرینه قارشی آمانسیز مۆباریزه‌یه باشلایان  شاه  مركزی  حاكمیته  تابع  اوْلمایانلاری  مهو  ائدیردی.  بئله‌لیكله، تدریجن ایكیتیره‌لیك، پراكنده‌لیك یارادان امیرلر آرادان گؤتورولدو، اوْنلارین تمسیل ائتدیگی طایفهلار ضعیفله‌دیلدی. بۇندان سوْنرا قێزیلباش سۆواری حیصه‌‌لرینده اصلاحاتلار كئچیریلدی. 116 مینلیك گۆجلو سۆواری قوْشونو یارادیلدی، اوْنلاردان 44 مینی دایمی قوْشون سییاهیلارینا سالیندی. دایمی قوْشونلارین یارادیلماسی اوْ دؤور اۆچون مۆترققی آددیم ایدی.

  داخیلی ثابتلیگین یارانماسی سوْسیال-اقتصادی و اینزیباتی اصلاحاتلار كئچیرمه‌یه ایمكان وئردی. كئچیریلمیش مالیه تدبیرلری دؤولتین خزینه‌سینی زنگینلشدیردی، محصولدار قۆووه‌لر جانلاندی. بیر شاه عباسین رهبرلیگی ایله صفوی دؤولتی تدریجن دیرچلدی.

فعال خاریجی سیاست یۆرودن شاه آوروْپا و رۇسییا ایله تیجارت علاقه‌‌لریندن باشقا، حربی-سییاسی دانیشیقلار دا آپاریردی. آلمانییا و ایسپانییا عثمانلیلارا قارشی باشلاناجاق مۇحاریبه‌‌ده صفویلری دستكله‌یه‌جكلرینی ود ائتدیلر.

1597-جی ایلده شاه دؤولتین پایتاختینی جبهه بؤلگه‌سینه یاخین اوْلان قزویندن اصفهانا كؤچورور. بۇ ایسه ایرانین مركزی ویلایتلری‌نین اینكیشافی اۆچون زمین یارادیر. اصلاحاتلاری كئچیرندن سوْنرا 1599-جۇ ایلده بیر شاه عباس شرقه یۆروش ائدیر.

اؤزبك شئیبانی دؤولتی ایلك دؤیوشلرده‌جه مغلوب ائدیلیر، خوْراسان و اطراف اراذیلر یئنیدن صفوی توْرپاقلارینا قاتیلیر، اوْرتا آسییا و افقانیستانین بیر چوْخ اراذیلری شاهین تأثیری آلتینا كئچیر.

1601-1602-جی ایللرده شاه پوْرتوقاللارا قارشی عملیاتلارا باشلاییر. اینگیلیسلرله دانیشیقلار آپاراراق اوْنلاردان حربی گمیلر آلمیش شاه هم دنیزدن، هم ده قۇرودان پوْرتوقاللارین الینده اوْلان و فارس كؤرفزینه چێخیشلاری باغلایان لیمانلارا هۆجوم ائدیر. پوْرتوقاللارین بۇرادا مؤهتشم ایستئهكام یاراتمالارینا باخمایاراق، اوْنلارین قالالاری تۇتولور، اؤزلری ایسه بۇ اراذیلردن قوْوولورلار. شاه بیر سێرا بحرئین آدالارینی دا تۇتماغا مۆوففق اوْلور.

1603-جۆ ایلده بیر شاه عباس چوْخدان بری حاضیرلاشدیغی مۇحاریبه‌‌یه - عثمانلی قوْشونلارینا قارشی مۇحاریبه‌‌یه باشلاییر. 1603 - 1607-جی ایللر عملیاتلاریندا آذربایجان بۆتونلوكله عثمانلی قوْشونلاریندان آزاد ائدیلیر. دوْغرودور، اؤلكه‌یه بۇ چوْخ باها باشا گلیر. بیر چوْخ شهرلر ویران اوْلور، اكین ساحه‌‌لری، باغلار، سۇوارما كاناللاری  مهو ائدیلیر. اۆسته‌لیك، "یاندیریلمیش توْرپاق" تاكتیكاسیندان گئنیش ایستیفاده ائدن شاه دۆشمن حركت ائدن اراذیلرده بۆتون مادی وارلیقلاری مهو ائدیر، سۇ حؤوزه‌‌‌لرینی  زهرلندیریر،  اهالینی  ایسه  اؤلكه‌نین  درینلیكلرینه،  اصفهان  اطرافینا كؤچورور. كؤچورمه ائله بؤیوك میقیاسدا آپاریلیر كی، حتی اهالی آراسیندا "بؤیوك سۆرگون" آدینی آلیر. عثمانلیلار بیر نئچه دفعه‌‌ ایتیریلمیش توْرپاقلاری قایتارماغا جهد ائتسه‌لر ده، یئنه ده مغلوب ائدیلیر، صفوی قوْشونلاری كربلا، نجف، موْصول، كركوك، باغداددان تۇتموش قارا دنیز ساحللرینه قدر اوْلان اراذیلری تۇتورلار. 1621-جی ایلده قندهارا یۆروش ائدن 1 شاه عباس افقانیستانی تۇتماقلا اؤز دؤولتی‌نین سرحدلرینی هیندیستان حۆدودلارینا چاتدیریر.

خالقین یادداشیندا كئچیردیگی اصلاحاتلاری، اۇغورلو حربی عملیاتلاری، كؤچورمه سیاستی ایله برابر، بیر شاه عباس آپاردیغی گئنیش قۇروجولوق ایشلری ایله ده قالمیشدیر.  اوْنون دؤورونده مۇحاریبه‌‌دن اذیت چكمیش  بؤلگه‌لرین اقتصادیاتی قێسا مدت عرضینده برپا ائدیلمیش، مینلرله یئنی-یئنی بینا اینشا اوْلونموشدور.

قئید ائتمك لازیمدیر كی، بیر شاه عباسین فعالیتی‌نین مۆسبت طرفلری ایله برابر، منفی طرفلری ده وار ایدی. بئله كی، "بؤیوك سۆرگون" نتیجه‌سینده آذربایجاندان اصفهانا كؤچورولموش مینلرله اۇستا و صنعتكار عائله‌‌سینه مۇحاریبه‌‌ قۇرتاراندان سوْنرا وطنلرینه قاییتماق ایجازه‌سی وئریلمه‌میشدی. ایرانین داخیلی رایوْنلاری‌نین اقتصادیاتی‌نین اینكیشاف ائتدیریلمه‌سی آذربایجان اقتصادیاتی‌نین ضعیفله‌دیلمه‌سی حسابینا حیاتا كئچیریلمیشدی. اۆسته‌لیك، قێزیلباش امیرلرینه قارشی آپاریلمیش مۆباریزه دؤولتچیلیك باخیمیندان لابود آددیم اوْلسا دا، آذربایجانلیلارین دؤولتده تۇتدوقلاری مؤوقئیه ضربه‌‌ وۇرولموشدو. معلوم اوْلدوغو كیمی، قێزیلباش امیرلری‌نین اكثریتینی محض آذربایجانلیلار تشكیل ائدیردی. یئنی قوْشون نؤولرینده آذربایجانلیلارین سایی‌نین آز اوْلماسی، وظیفه‌‌لره محض قێزیلباشلارا هئچ بیر عایدیییتی اوْلمایان شخصلرین تعیین ائدیلمه‌سی سوْن نتیجه‌ده دؤولتین فارسلاشماسینا گتیریب چێخارمیشدی. بیر شاه عباس 1629-جۇ ایلده وفات ائتمیشدیر.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج 

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،