قالب وبلاگ

اوْروج بَی بایات آذربایجانین مشهور بایات طایفهسینداندیر، 1567-جی ایلده آنادان اوْلوب. آتاسی سۇلطانه‌لی بَی طایفهنین باشچیلاریندان بیری اوْلموش و آذربایجان صفویلر دؤولتی‌نین گؤركملی سركرده‌لریندن ساییلمیشدیر. صفویلر دؤولتی‌نین بؤیوك حیصه‌‌سی عثمانلیلار طرفیندن ایشغال ائدیلمیش، اؤلكه داخیلینده ایری فئوْداللارین قییاملاری باش وئرمیشدی. بۇنا باخمایاراق قێزیلباش امیرلری سلاحی یئره قوْیمور، مۆباریزه  آپاریردیلار.  اوْروج  بَی  چوْخ  كئچمیر  كی،  آتاسی‌نین  باشچیلیغی  ایله  دؤیوشلره قاتیلیر.

1585-جی ایلده تبریز اۇغروندا گئدن دؤیوشلرده سۇلطانه‌لی بَی هلاك اوْلور. اوْروج بَی قوْشون كوْماندانی‌نین امری ایله بایات طایفهسی‌نین دؤیوشچولریندن عبارت دسته‌یه باشچی تعیین ائدیلیر. حرب مئیدانیندا مردلیكله وۇروشان اوْروج بَی دفعه‌‌لرله تلتیف اوْلونور. 1589-جۇ ایلده بیر شاه عباسین اوْرتا آسییالیلارا قارشی یۆروشو زامانی اوْروج بَی هئرات اۇغروندا دؤیوشده فرقله‌نیر و صفوی قوْشونلاری‌نین رهبرلری سێراسینا داخیل ائدیلیر. بیر شاه عباس عثمانلیلارا قارشی یۆروشه حاضیرلاشماغا باشلاییر و آوروْپا دؤولتلری  ایله  اتفاق  یاراتماق  قرارینا  گلیر.  بۇ  مقصدله  آوروْپا  اؤلكلرینه صفیرلیك گؤندریلمه‌لی ایدی و شاه صفیرلیگین تركیبینه اوْروج بَیی ده داخیل ائدیر.

آوروْپایا گؤندریلن صفیرلییه حسینه‌لی بَی باشچی، اوْروج بَی ایسه بیرینجی كاتیب تعیین ائدیلیر. اینگیلیس دیپلوْماتی ائنتوْنی شئرلی صفیرلیگین بلدچیسی اوْلور. 1599-جۇ ایل اییولون 9-دا اوْنلار اصفهاندان یوْلا دۆشورلر. صفیرلیك آلمانییا، ایتالییا (روْما و وئنئسییا)، ایسپانییا، فرانسا، پوْلشا، اینگیلتره و شوْتلاندییادا اوْلمالی ایدی. اولجه صفیرلیك خزر دنیزی ایله هشترخانا یوْللانیر. بۇرادا اوْنلار 2-جی صفوی صفیرلیگی ایله قارشیلاشیرلار. باشیندا پیرقولو بَیین اوْلدوغو بۇ صفیرلیگین یوْلو موْسكوایا قدر ایدی و ایكی صفیرلیك بیرگه حركت ائتمه‌یه باشلاییر. ووْلقا چایی‌نین دوْنماسی سببیندن خیزكلرله چئبوْكسان -نیژنی نوْوقوْروْد - مۇروْم - ولادیمیر مارشروتو ایله گئدیر و نوْیابرین اولینده موْسكوایا چاتیرلار. پیرقولو بَی موْسكوادا دایمی صفیرلیك تشكیل ائدیر، حسینه‌لی بَی ایسه قێشی موْسكوادا كئچیردیكدن سوْنرا یوْلونا داوام ائدیر.

صفیرلیك آرخانگئلسكه چاتیر، دنیز یوْلو ایله ائلبا چایی‌نین منصبینه گله‌رك آلمان توْرپاقلارینا آیاق باسیر. ائمبا، كاسسئل، وئیمار، قاللئ، لئیپسیق شهرلرینی كئچدیكدن سوْنرا 1600-جۆ ایلده پراقادا آلمان ایمپئراتوْرو   رۇدوْلف صفیرلیگی قبول ائدیر و اوْنلار قێشی بۇرادا قالیرلار. 1601-جی ایلین یاییندا صفیرلیك باوارییادا، داها سوْنرا ایتالییانین مانتویا شهرینده تنتنه ایله قبول ائدیلیر. سییئنا شهرینده اوْلاركن صفیرلیك ایشچیلری ائنتوْنی شئرلینی اوْغورلوق ائدركن یاخالاییر و اوْنو قوْوورلار. صفیرلیك روْمادان دنیز یوْلو ایله ایسپانییایا، اوْرادان قۇرو یوْللا گئنویایا، سوْنرا دنیز یوْلو ایله ساووْنایا گلیر و اوْرادان جنوبی فرانسایا یؤنه‌لیر.

آوینیوْن شهرینده پاپانین نۇماینده‌‌سی ایله گؤروشدن سوْنرا صفیرلیك پیرئنئی داغلارینی آشیب، ایسپانییایا گلیر. بارسئلوْنا، ساراقوْسا، والیادوْلید ده اوْلان صفیرلر كرال اۆچ فیلیپپله گؤروشورلر، 2 آی اوْنون یانیندا قالیب گئری دؤنورلر. باش صفیرلیك لیسسابوْنا یوْللانیر. لیسسابوْندان یوْلا دۆشنده صفیرین 4 كاتیبیندن اۆچون علیقولو بَی، بۆنیاد بَی، اوْروج بَی آوروْپادا قالیب خریستیانلیغی قبول ائده‌جكلرینی بیلدیریر. هله روْمادا ایكن صفیرلیگین داها اۆچ عضوو خریستیانلیغی قبول ائتدیكلرینی بَیان ائتمیشدی.

بئله آددیمین نه ایله باغلی اوْلماسی ایندیینه‌دك دقیق معلوم دئییل. بعضی تدقیقاتچیلار یازیرلار كی، بۇ 6 نفر حقیقتن ده ایسلامدان دؤنوب خریستیانلیغی قبول ائتمیشدیر. دیگر تدقیقاتچیلارین ایسه فیكری بئله‌دیر كی، بۇ "دؤنمه‌لر" مۆعیین تاپشیریغی یئرینه یئتیریرمیشلر. اگر 6 نفر مۆسلمان خریستیانلیغی قلبن قبول ائتمك ایستسیدی، بۇنون اۆچون جدی سببلر اوْلمالی ایدی: اوْنلار یا تعقیبلره مروز قالمالی، یا دا ائله ایمكانسیزلیقلا اۆزلشمه‌لی ایدیلر كی، اؤز دینلری و وطنلریندن اۆز دؤندرسینلر. بۇ سببلردن هئچ بیری بۇ حالدا مۆمكون دئییل، چۆنكی تعقیب اوْلونان شخصلری شاه صفیرلییه داخیل ائتمزدی، اۆسته‌لیك، بۆتون صفیرلیك عضولری اؤلكه‌نین ان معتبر، ایمكانلی، زادگان نسیللری‌نین نۇماینده‌‌لری ایدی. اوْنلار دوْغرودان دا خریستیانلیغی قبول ائتمك ایستسیدیلر، بۇنون اۆچون آوروْپایا گئتمك لازیم اوْلمازدی. صفوی دؤولتی‌نین ارازیسینده كاتوْلیك میسسیوْنئرلری مانعه‌سیز فعالیت گؤستریر، حتی ایری شهرلرده اوْنلارین اؤز قصبه‌‌لری وار ایدی. صفوی شاهی‌نین تعقیبیندن قوْرخان صفیرلیك عضوو خریستیانلیغی رۇسییا، آلمانییا و یا فرانسادا دا قبول ائده بیلردی، داها روْما و یا والیادوْلیده گئتمه‌یه احتیاج اوْلمازدی. لاكین 6 نفردن اۆچو خریستیانلیغی روْمادا، اۆچو ایسه والیادوْلیدده قبول ائتمیشدیر. بۇ فاكت اوْنلارین خریستیانلیغی خۆصوصی امرله قبول ائتمه‌لرینی گؤستریر. خریستیانلیغی قبول ائدیب پاپانین عیانلاری تركیبینه قاتیلان صفوی بَیلری ایسه اوْنون صفویلرین اوْ زامانكی دۆشمنی اوْلان عثمانلیلارا قارشی یؤنلدیلمه‌سینه تأثیر گؤسترمه‌لی ایدیلر. یئرده قالان 3 نفر خریستیانلیغی ایسپانییانین پایتاختیندا قبول ائتمیشدی و بۇنونلا دا ایسپانییا كرالی اۆچ فیلیپپین

عیانلاری  سێراسینا  داخیل  ائدیلمیشدیلر.  اوْ  زامان  ایسپانییا  دنیزلرده  آپاریجی  روْل اوْیناییر و تدریجن دۆنیا تیجارتینه نظارتی اؤز الینه آلیردی. اوْنون گۆجلو تیجارت و حربی  دوْنانمایا  مالیك اوْلماسی صفوی  شاهی‌نین دقتینی  جلب  ائتمه‌یه  بیلمزدی. كرالین عیانلاری اوْلموش كئچمیش مۆسلمانلار ایسه اوْنون دقتینی محض شرقه طرف یؤنلتمه‌لی ایدیلر.

اوْروج بَی بایات خریستیانلیغی قبول ائدركن كرالیچا مارقاریتا اوْنون خاچ آناسی اوْلموش و "دوْن خۇان (بعضی منبع‌لرده دوْن ژۇان) پئرسیدسكی" آدینی دا اوْروج بَیه اوْ وئرمیشدیر. صفوی دؤولتینی عۆموما "ایران دؤولتی" آدلاندیران آوروْپالیلار اوْنون وطنداشلارینا دا فارس كیمی باخیردیلار. لاكین اوْروج بَی حاقیندا قالمیش سندلرده اوْنون "تۆرك" اوْلماسی خۆصوصی قئید ائدیلمیشدیر. كرال اۆچ فیلیپپین عیانلاری سێراسینا داخیل ائدیلن اوْروج بَی دوْن خۇان ان یۆكسك دایره‌لرده حؤرمتله قارشیلانیرمیش. اوْنون دؤولت ممورلاری، دین آداملاری، حربچیلر، مدنیت خادیملری آراسیندا چوْخلو دوْست و تانیشلاری وار ایمیش.

آوروْپادا  صفوی  دؤولتی  حاقیندا  اوْلان  منفی  تسووورلری  تكزیب  ائتمك مقصدی ایله اوْروج بَی "اوْروج بَیین كیتابی" آدلی تاریخی اثر یازمیشدیر. كیتابدا اوْنون ایشتیراك ائتدیگی صفیرلیك حاقیندا، فعالیتلری‌نین مقصدی باره‌ده صؤحبت آچیلیر، آذربایجان و ایرانین ان قدیم دؤورلردن باشلامیش تاریخی قێسا و پارلاق فوْرمادا نقل ائدیلیر، سوْنرا ایسه صفویلر دؤولتی، اوْنون تاریخی، قۇرولوشو، اقتصادیاتی، ائتنیك تركیبی، عادت-عنعنه‌‌لری، اوْردوسو حاقیندا گئنیش معلوماتلار وئریلیر. صفویلر دؤولتی باره‌ده معلوماتلار سانكی خریستیان اوْخوجولارین گؤزلری ایله تصویر ائدیلیب. بۇ بیر داها گؤستریر  كی،  كیتاب  خریستیان  آوروْپاسی‌نین  اوْخوجولاری  اۆچون  نظرده  تۇتولموشدور. آوروْپادا  آذربایجانا  مۆناسیبتین  مۆسبت  طرفه  دیَیشیلمه‌سینده  بۇ  كیتابین بؤیوك روْلو اوْلموشدور.

آرخیو سندلرینه ایستیناد ائدن فرانسیزشرقشوناسی لئ-سترئنج اوْروج بَیین 1605-جی ایل مایین  15-ده والیادوْلیدده اؤلدورولدویونو بیلدیریر. اوْنون قتلی‌نین نه ایله باغلی اوْلماسی معلوم دئییل. كیم بیلیر، بلكه ده ایسپانلار  اوْنون شاهین خفیه‌سی اوْلماسی فاكتی‌نین اۆستونو آچمیشدیلار، اوْنا گؤره...

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،