قالب وبلاگ

عرب خیلافتی‌نین سۆقوتو نتیجه‌سینده آذربایجاندا باشلایان سییاسی دیرچه‌لیش، مۆستقیل دؤولتلرین مئیدانا گلمه‌سی علم و مدنیتین اینكیشافیندا دا اؤزونو بۆروزه وئردی. بحث ائدیلن دؤورده آذربایجان "مۆسلمان اینتیباهی" آدلانان مشهور مدنی اوْیانیشین ان مۆهوم مركزلریندن بیری ایدی. بهمنیار ابن مرزبان كیمی فیلوْسوْف، خطیب تبریزی كیمی فیلوْسوْف و ادبیات شوناس، عینلقوززات مییانه‌چی كیمی شاعر و فیلوْسوْف، ابو مییاز عبدای خوْیلو كیمی حكیم، ابو بكر محمّد شیروانی و فاضیل فریددین شیروانی كیمی آستروْنوْم، یۇسیف ابن تاهیر خوْیلو و عؤمر گنجیی كیمی ادبیات شوناس، نیزامددین ابول-اۆلا گنجوی، فلكی شیروانی، امیر ایززددین شیروانی، مۆجیرددین بئیلقانی، قیوامی گنجوی كیمی شاعر، مهستی گنجوی كیمی شاعره یئتیشدیرن آذربایجان مدنی مۆحیطی سوْندا "مۆسلمان اینتیباهی"نا خاقانی شیروانی و نظامی گنجوی كیمی داهیلر بخش ائتدی.

قطران تبریزی (ابو مانسور قطران جیلی تبریزی آذربایجانی) 1012-جێ ایلده تبریز یاخینلیغیندا شادیاباد آدلانان خێردا شهرجیكده آنادان اوْلموشدور. همین شهرجیكده مكتبی بیتیرن قطران سوْنرادان تبریزه كؤچموش و بۇرادا مدرسه‌ده تحصیلینی داوام ائتدیرمیشدیر. آرتیق مدرسه‌ده اوْخویاركن اوْ، ایلك قسیده‌لرینی یازمیشدیر.

اوْ دؤورده آذربایجاندا فئوْدال پراكنده‌لیگی حؤكم سۆروردو. بۇرادا بیر نئچه مۆستقیل دؤولت واردی. جنوبی آذربایجان پایتاختی تبریز شهری اوْلان رووادیلر دؤولتی‌نین تركیبینده ایدی. 1028-جی ایلده اوْرتا آسییا ارازیسیندن آذربایجانا  اوْغوز  تۆرك  طایفه لاری  گلیر.  رووادیلر  دؤولتی‌نین  حؤكمداری  ابو منصور  وحسودان  اوْنلارین  آذربایجانلیلارلا  قوْهوم  اوْلماسینی نظره  آلاراق  بۇ   اوْغوزلارا دؤولتین ارازیلرینده مسكونلاشماغا ایجازه وئریر، سوْنرا ایسه اوْنلاری اؤز اوْردوسونا یازیر. آذربایجانی ایكینجی وطنلری كیمی قبول ائدن اوْغوزلار جانلا-باشلا بیزانسا قارشی وۇروشورلار. مدرسه‌ده تحصیلینی بیتیردیكدن سوْنرا شاعرلیك ایستئدادی ایله سئچیلن قطران تبریزی گنجه‌یه كؤچور. بۇ دؤورده گنجه آذربایجان شددادیلر دؤولتی‌نین پایتاختی ایدی. اساساً شیمالی آذربایجانین قرب ارازیلرینده یئرلشن بۇ دؤولت   جنوب-قربدن   بیزانسین،   قربدن   ایسه   اوْنون   مۆتتفیقی   اوْلان   گۆرجو فئوْداللاری‌نین تجاووزو ایله اۆزلشمیشدی. تیفلیس مۆسلمان امیرلیگینی (بۇ دؤولت سككیز - اوْن ایكی عصرلرده مؤوجود اوْلموش، عرب منشه‌لی جعفریلر سۆلاله‌سی طرفیندن ایداره اوْلونسا دا، اهالی‌نین اكثریتینی تۆركلر تشكیل ائدیردی) دایم دستكله‌ین شددادیلر دؤولتی حربی باخیمدان گۆجلو دؤولت اوْلموش، لازیم گلدیكده رووادیلره ده كؤمكلیك گؤسترمیشدیر. محض بۇ دؤولتین قوْشونلاری آذربایجانین دیگر فئوْدال دؤولتی - شیروانشاهلار دؤولتینه شیمالدان ائدیلن تجاووزلره قارشی مۆباریزه آپارماغا كؤمكلیك ائدیردی.

گۆجلو ایستئهكاملارلا قوْرونان گنجه مۆسلمان دۆنیاسی‌نین شرق حۆدودلاری‌نین مدنی مركزی ساییلیردی. بۇرادا مكتبلر، مدرسه‌لر، شخصی و شهر كیتابخانالاری، رسدخانا، طیبب اوْجاقلاری، چوْخسایلی صنعتكارلیق ائمالاتخانالاری و تاجیر دۆكانلاری فعالیت گؤستریردی.

گنجه‌ده   درس   دئمه‌یه   باشلایان   قطران   تبریزی‌نین   شاعرلیك   ایستئدادی باره‌سینده صؤحبتلر شددادیلر دؤولتی‌نین باشچیسی عبدول حسن لشكرییه چاتاندا اوْ، شاعری چاغیرتدیریب دینله‌میش و اوْنو سارایینا دعوت ائتمیشدیر. لیریك شعرلرینده اینسانا محبت، طبیعته وۇرغونلوغو ترننوم ائدن شاعر بۇ تكلیفی قبول ائتمیشدیر.

همین واختدان اعتباراً سارای شاعری قطران تبریزی‌نین اكثر شعرلری سییاسی و حربی-سییاسی حادثه‌‌لرین ترننومونه، دؤولت باشچیسی و اوْنون كؤمكچیلری‌نین وصفینه حصر اوْلونموشدور. ماراقلیدیر كی، بیزیم گۆنلرده اوْنون بۇ شعرلری مۆهوم تاریخی منبع‌ كیمی تدقیقاتچیلار طرفیندن قییمتلندیریلیر. بئله كی، شاعر 1036 - اێ037-جی ایللرده ابو منصور وحسودانین گنجه‌یه صفرینی تصویر ائدیر، اوْنون عبدول حسن لشكری ایله آپاردیقلاری دانیشیقلاردان خبر وئریر. همچی‌نین اوْنون اوْغوزلارین آذربایجانا گلیشی، اوْنلارین یئرلی اهالی ایله قایریاییب-قاریشماسی حاقیندا وئردیگی معلوماتلاری ماراق دوْغورور. معلومدور كی، اوْغوزلارین بیر قیسمی شددادیلر دؤولتی ارازیسینه كؤچدوكده بۇرادا یاخشی قارشیلانمیش و گنجه اطرافیندا مسكونلاشمیشلار. حؤكمدار اوْنلاری شددادی قوْشونلارینا داخیل ائتمیشدیر. 1037 و 1038-جی ایللرده بیزانس و گۆرجو قوْشونلاری‌نین شددادیلر دؤولتینه هۆجوملاری‌نین دف ائدیلمه‌سینده، دۆشمنلرین مغلوبیته اۇغرادیلماسیندا اوْغوزلارین بؤیوك روْلو اوْلموشدور.

قطران تبریزی‌نین ان مشهور اثرلری "قؤوسنامه"، "قۇشنامه"، "وامیق و ازرا" و "دیوان"دێر كی، اوْ دا اساساً قسیده‌لر توْپلوسوندان عبارتدیر.

شاعرین قسیده‌لرینده‌كی معلوماتلار چوْخ واخت اوْبیئكتیو كاراكتئر داشیدیغیندان بیر چوْخ فئوْداللار اوْنا قارشی چێخیر، اوْنو حؤكمدارین گؤزوندن سالماغا چالیشیردیلار. بۇ دؤورده اوْنا قارشی اوْلان كسكین مۆناسیبت شاعرین شعرلرینده اؤز عكسینی تاپمیشدیر.

شاعر حقیقتی یازماق عوضینه مدداهلیقلا مشغول اوْلماغی قبول ائتمیردی.

تخمینن 1041 - 1042-جی ایللرده قطران تبریزی شددادیلر دؤولتینی ترك ائده‌رك تبریزه گلیر. اوْ بۇرادا دهشتلی تبریز زلزله‌سی‌نین شاهیدی اوْلور و اوْنو اؤز اثرینده تصویر ائدیر.

1046-جێ ایلده تبریزه گلمیش مشهور شرق شاعری و سییاهی نسیر خوْسروْو بۇرادا بیر چوْخ عالیم و شاعرلرله گؤروشموشدور. اوْ اؤزونون "صفرنامه" كیتابیندا قطران تبریزی‌نین شعرلرینی یۆكسك قییمتلندیرمیشدیر.

فیلوْلوْق عالیم قطران تبریزی فارس لئكسیكوْ-قرافییاسی تاریخینده ایضاهلی لۆغت یازان ایلك تدقیقاتچی اوْلموشدور. یاشادیغی دؤورده "لۆغتی-قطران" و یا "فرهنگی- قطران"  ("قطرانین  لۆغتی")  آدلانان  علمی  اثر  سوْنرالار  "تفاسیر  فیلوقاتیل-یۇرس" ("فارس سؤزلری‌نین ایضاهلی لۆغتی") و یا ساده‌جه، "تفاسیر" آدلاندیریلیردی. لۆغتده اوْ، فارس سؤزلری‌نین ایضاهینی وئرمیش، اوْنلارین تۆرك آنالوْقلارینی گؤسترمیشدیر.

قئید ائتمك لازیمدیر كی، بۇ دؤورده بۆتون علمی اثرلری عرب دیلینده، بدیی اثرلری  فارس  دیلینده  یازماق  دبده  ایدی.  اوْنا  گؤره  ده  تۆركمنشه‌لی  شاعرلره،  اوْ جۆمله‌‌دن آذربایجان شاعرلرینه بئله بیر لۆغت اوْلدوقجا واجیب ایدی. سوْنراكی دؤورلرده اؤزلری لۆغتلر ترتیب ائتمیش بیر چوْخ شاعر و فیلوْلوْقلار قطران تبریزی‌نین لۆغتینی یۆكسك قییمتلندیرمیشلر. آذربایجان و ایران پوْئزییاسی‌نین اینكیشافیندا قطران تبریزی‌نین لۆغتی‌نین بؤیوك روْل اوْینادیغینی بیر چوْخ عالیملر قئید ائدیر.

داها سوْنراكی  دؤورلرین  منبع‌لرینده   قطران  تبریزی‌نین بیر آرا ناخچیواندا  یاشادیغی  گؤستریلیر.  لاكین  عؤمرونون  آخیریندا  اوْ،  یئنیدن  تبریزه قاییدیر.

قطران تبریزی 1086-جێ ایلده تبریزده وفات ائتمیش و سؤهراب محله‌‌سی یانیندا شاعرلر قبیریستانلیغیندا دفن اوْلونموشدور.

اوْن ایكی  عصر مركزی  آسییا  شاعری رشیدددین  واتوات  یازیردی  كی، اوْنون تسووورونده تكجه بیر اصل شاعر واردیر كی، اوْ دا قطران تبریزیدیر.

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،