قالب وبلاگ

آذربایجان تاریخینه احمد بَی آغایئوین آدی تۆركچولوك حركاتی‌نین ایدئوْلوْقلاریندان بیری، گؤركملی اجتماعی-سییاسی خادیم، پۇبلیسیست، یازیچی، ایسلامشوناس كیمی یازیلمیشدیر. احمد بَی آغایئو 1869-جۇ ایلده شۇشا شهرینده  آنادان اوْلموشدور. آتاسی میرزه حسن بَی اوْن سككیز عصرده قاراباغ خانلیغی‌نین اساسینی قوْیموش پناهه‌لی خان جاوانشیرین  نسلیندن  ایدی.  احمد  بَی  ایلك  تحصیلینی  شۇشاداكی  رۇس  مكتبینده آلمیشدیر. بۇرانی بیتیردیكدن سوْنرا آتاسی اوْنو تیفلیسه گؤندرمیشدیر. بۇرادا احمد بَی تیفلیس گیمنازییاسینا داخیل اوْلموشدور.

تیفلیس   گیمنازییاسینی   مۆوفقیتله   بیتیرن   احمد   بَی   آغایئو رۇسییانین پایتاختی پئتئربورق شهرینه گئتمیش و مۆهندیس-تئكنیكی اینستیتوتونا داخیل اوْلموشدور. لاكین هله گیمنازییا ایللریندن اوْنون هۇمانیتار علملره بؤیوك هوسی  یارانمیشدی.  اوْدور  كی،  احمد  بَی  تحصیلینی  یاریمچیق  قوْیوب  هۇمانیتار علملرله مشغول اوْلماق قرارینا گلیر. اوْ، فرانسانین پایتاختی پاریسه یوْللانیر. بۇرادا دیل اؤیرنمكله برابر، اوْ، حۆقوق مكتبینده تحصیل آلیر، داها سوْنرا ایسه دۆنیانین ان  مشهور  علم-تحصیل  اوْجاقلاریندان  ساییلان  پاریس  سوْربوْننا  اۇنیوئرسیتئتینه  داخیل اوْلور.  حۆقوقشوناس  تحصیلی  آلماسینا  باخمایاراق  اوْ،  شرق  خالقلاری‌نین  تاریخی  ایله دریندن ماراقلانیر، عرب، فارس و تۆرك (عثمانلی) دیللرینی مۆكممل اؤیره‌نیر.

1890-جێ ایلدن اعتباراً احمد بَی آغایئو ایمضاسی ایله فرانسانین مۆختلیف ژۇرنال و قزئتلرینده مقاله‌لر چاپ ائدیلمه‌یه باشلانیر. بۇ مقاله‌لر اساساً شرق فلسفه‌سی و ادبیاتینا حصر اوْلونموشدو. 1892-جی ایلده اوْ، لوْندوْندا كئچیریلن بئین الخالق شرقشوناسلیق كوْنقرئسینه دعوت آلیر و همین كوْنقرئسده "شیعه‌ مذهبی‌نین منبع‌لری" آدلی مؤوضودا چێخیش ائدیر. بۇ مؤوضودا یازدیغی مقاله مشهور كئمبریج اۇنیوئرسیتئتی   طرفیندن   بیر   نئچه   آوروْپا   دیللرینه   ترجومه   ائدیلیر.   قاجارلار سۆلاله‌سیندن اوْلان ایران شاهی ایسه احمد بَیه اۆزوك گؤندریر. آغایئوین مقاله‌لری عینی  زاماندا  تیفلیسده رۇس دیلینده  چێخان "كاوكاز"  قزئتینده ده چاپ اوْلونوردو. پاریسده احمد بَی "مۆسلمان دۆنیاسی‌نین مۆمتاز سیماسی" آدلاندیریلان، شرقین بؤیوك مۆتفككیری، اجتماعی-سییاسی خادیمی شیخ جمعالددین افقانی ایله تانیش اوْلموشدو. اوْ، پاریسده فعالیت گؤسترن عثمانلی مۆتفككیرلری ایله ده تانیش اوْلموش و سوْنرالار "گنج تۆركلر" آدی ایله تانینان تشكیلاتین یارانماسی‌نین شاهیدی اوْلموشدور. بۇ تانیشلیقلار اوْنون دۆنیاگؤروشونون فوْرمالاشماسینا، سوْنراكی اجتماعی-سییاسی فعالیتی‌نین ایستیقامتینه بؤیوك تأثیر گؤسترمیشدیر.

1894-جۆ ایلده احمد بَی آذربایجانا قاییتمیش و بۇرادا "مشریق" قزئتی‌نین چاپ ائدیلمه‌سی اۆچون ایجازه ایسته‌میشدیر. قزئتده ایسلام و تۆرك دۆنیاسی‌نین پروْبلئملری باره‌ده، اوْنلارین حلی یوْللاری‌نین آختاریلماسی ایستیقامتینده یازیلار چاپ ائتمك نیتینده اوْلدوغونو بیلدیردیكده چار ممورلاری اوْنون نشرینه ایجازه وئرمه‌میشدیر. نتیجه‌ده احمد بَی شۇشایا گئتمیش. و 1896-جێ ایلدن بۇرادا رئالنی مكتبده   فرانسیز   دیلیندن   درس   دئمه‌یه   باشلامیشدیر.   اوْ   همچی‌نین   شهرده قیراتخانا-كیتابخانا آچمیش، ایلك تئاتر تاماشالاری تشكیل ائتمیشدیر. قاراباغین اجتماعی- سییاسی حیاتیندا چوْخ مۆهوم روْل اوْینایان احمد بَی اوْلدوقجا بؤیوك نۆفوذ صاحبی ایدی. حاقیندا یاخشی سؤزلر ائشیدن مشهور خئیریه‌چی حاجی زئینالابدین تاغییئو اوْنو  باكییا  دعوت  ائدیر  و  رئالنی  مكتبه  فرانسیز  دیلی  مۆعللیمی  وظیفه‌‌سینه دۆزلمه‌سینه یاردیمچی اوْلور. احمد بَی آغایئو عینی زاماندا "كاسپی" قزئتینده ده ایشله‌میش و حتی قزئتین ادبی شؤبه‌سی‌نین مۆدیری اوْلموشدور.

احمد بَی اؤزونون ان یاخشی اثرلری ساییلان بیر سێرا كیتاب و علمی مقاله‌لرینی محض بۇ دؤورده یازمیشدیر. "ایسلاما گؤره و ایسلام عالمینده قادین"، "ایسلام،   آخوند   و   هاتیفولقئیب"   كیتابلاری،   "كاسپی"   قزئتینده  درج   ائتدیردیگی "مۆسلمان صؤحبتلری"، "مۆسلمان خالقلاری‌نین وضعیتی" آدلی سیلسیله مقاله‌لری احمد بَیه بۆتون مۆسلمان شرقینده شؤهرت قازاندیرمیشدیر. اثرلرینده مۆسلمان دۆنیاسی‌نین دۇرومونو تصویر ائدن، بۇ آغیر وضعیتین سببلرینی آراشدیران، ایسلام دۆنیاسینا بؤهتان آتان آوروْپالی مۆلیفلره تۇتارلی جاوابلار وئرن احمد بَی چێخیش یوْلونو معاریفلنمكده و مۆباریزه‌ده گؤروردو. اوْنون اثرلری تیفلیسده چێخان "شرقی-رۇس" قزئتینده و حتی هیندیستانین كلكوتته و مصرین قاهیره شهرلرینده درج اوْلونموشدور.

احمدبَی آغایئو"نجات"،"نشری-معاریف،"سعادت"خئیریه جمعیتلری‌نین تشكیل ائدیلمه‌سینده یاخیندان فعالیت گؤسترمیشدیر.

1905 - 1907-جی ایللرده احمد بَی "ایرشاد"، "حیات"، "ترققی" قزئترینی نشر ائتدیرمیشدیر. اوْ همچی‌نین رۇس دیلینده ده "پروْقرئسس" آدلی بیر قزئت حاضیرلاییب بۇراخدیرمیشدیر. بۇ قزئتلر آذربایجانلیلارین میللی دۆشونجه‌سی‌نین فوْرمالاشماسیندا بؤیوك روْل اوْینامیشدیر. احمد بَی مقاله‌لرینده ائرمه‌نی داشناكلاری‌نین ایچ اۆزلرینی آچمیش، اوْنلارین آرخاسیندا رۇس چاریزمی‌نین دایانماسینی آچیق شكیلده بیلدیرمیشدیر.

1906-جێ ایلین فئورالیندا قافقاز جانیشینی تیفلیسده "باریشیق قۇرولتایی" كئچیرنده  احمد  بَی  آغایئو  ه.توْپچوباشوْو،  ق.قارابیوْو  و  ای.حاجینسكی  ایله بیرلیكده باكی شهری‌نین نۇماینده‌‌لری كیمی ایشتیراك ائتمیش و آذربایجانلیلارین پروْقرامینی  بَیان  ائتمیشدیر.  چێخیشی  زامانی  كوْنكرئت  فاكتلار  گتیرن  احمد  بَی ائرمه‌نی میللتچی پارتییالاری‌نین بۇراخیلماسینی     طلب ائتمیش،عكس تقدیرده آذربایجانلیلارین حربی دسته‌لر یاراتماغا مجبور اوْلاجاغینی بَیان ائتمیشدیر.

"باریشیق  قۇرولتایی"  هئچ  بیر  عملی  نتیجه  وئرمه‌دیگیندن  احمد  بَی "دیفای" پارتییاسینی تشكیل ائتمیشدیر. پارتییا ائرمه‌نی تجاووزونون قارشیسی‌نین آلینماسیندا دانیشیقلار یوْلوندان باشقا، حربی دسته‌لر یاراتماق یوْلونو دا تؤوصیه‌‌ ائتمیشدیر. آذربایجانلی خئیریه‌چیلرین حسابینا آذربایجانلیلاردان تشكیل اوْلونموش بۇ دسته‌لر ناخچیواندا، قاراباغدا، زنگزوردا ائرمه‌نی قۇلدورلاری‌نین و اوْنلارین هاوادارلاری‌نین هۆجوملاری‌نین قارشیسینی آلماقدا بؤیوك روْل اوْینامیشدیر. پارتییانین فعالیتی چار حؤكومتینی برك ناراحات ائتمیشدیر.

باكی مۆسلمان صاحبكارلاری‌نین خاهیشی ایله ایكی دفعه‌‌ پئتئربورقا یوْللانان احمد  بَی آغایئو شخصاً ایمپئراتوْرون و ناظرلرین قبولوندا اوْلموشدور. اوْ، نوْبئل، روْتشیلد و دیگر خاریجی نئفت ماقناتلاری‌نین آذربایجانلیلاری یاشادیقلاری اراذیلردن زوْرلا قوْومالاری باره‌ده معلومات وئرمیش، بۆتون نئفت یاتاقلارینا صاحب اوْلماق اۆچون خاریجی شیركتلرین ان چیركین عمللره بئله ال آتدیقلارینی ثبوت ائتمیشدیر.

نتیجه‌ده آذربایجانلیلارین باكی اطرافینداكی توْرپاقلاردان كؤچورولمه‌سی دایاندیریلمیشدیر. لاكین باكییا قاییدان احمد بَی چار ممورلاری‌نین گۆجلو تضییقی و تعقیبی ایله اۆزلشمیشدی.

1909-جۇ ایلده احمد بَی آغایئو تۆركییه‌یه مۆهاجیرته گئتمك مجبوریتینده  قالیر.  ایستانبولدا  اوْ،  "گنج  تۆركلر"له  یاخینلاشیر،  "ایتتیهاد  و ترققی" پارتییاسینا عضو اوْلور. "ترجومانی-حقیقت" قزئتی‌نین رئداكتوْرو اوْلدوغو دؤورده اوْ همچی‌نین "تۆرك یۇردو" ژۇرنالی ایله ده امكداشلیق ائدیر. الی بَی حسینزاده، ضیا گؤكالپ، یۇسیف آكچورا، حمدوللاه صۆبحی و باشقالاری ایله بیرگه فعالیت   گؤسترن   احمد   بَی   تۆركچولوك   حركاتی‌نین   اساس   ایدئوْلوْقلاریندان اوْلموشدور. اوْنون بۇ فعالیتی دقتسیز قالمامیش و اوْ، عثمانلی پارلامئنتینه دئپوتات سئچیلمیشدیر.

1915-جی ایلده رۇسییا ارازیسینده یاشایان آزسایلی خالقلارین لوْزاننا كوْنفرانسیندا آذربایجانی تمسیل ائدن احمد بَی آبش پرئزیدئنتی بئش.ویلسوْنا آذربایجانلیلارین آجیناجاقلی وضعیتیندن خبر وئرن مۇراجعت چاتدیرمیشدیر.

1918-جی ایلده آذربایجانا كؤمه‌یه گؤندریلمیش عثمانلی قوْشونلاری‌نین كوْماندانی نۇرو پاشانین سییاسی مۆشاویری محض احمد بَی آغایئو اوْلموشدور. آذربایجانداكی فعالیتی دؤورونده دؤولت آپاراتی‌نین تشكیلینده الیندن گلن كؤمیی اسیرگه‌مه‌ین احمد بَی آذربایجان پارلامئنتینه عضو سئچیلمیشدیر. عثمانلی قوْشونلاری آذربایجاندان چێخاریلاندان سوْنرا احمد بَی اینگیلیس قوْشونلاری‌نین كوْماندانی توْمسوْنلا  دانیشیقلارآپاران آذربایجان نۇماینده‌‌ هئیتی‌نین  تركیبینده  اوْلموشدور.  اوْ، پاریس  سۆله  كوْنفرانسینا  یوْللانان  آذربایجان نۇماینده‌‌ هئیتی‌نین تركیبینده اوْلموش، لاكین ایستانبولدا اینگیلیسلر طرفیندن حبس ائدیلمیش و تۆركچولویو و ایسلامچیلیغی یایان بیر "ژۇرنالیست و دئپوتات" كیمی مالتا آداسینا سۆرگون ائدیلمیشدیر. 26 آیلیق سۆرگوندن سوْنرا آتاتوركون تكلیفی ایله تۆركلر طرفیندن تۇتولموش اینگیلیس عسگرلری ایله دیَیشدیریلن احمد بَی یئنیدن میللی حركاتا قوْشولموش، قۇرتولوش ساواشی‌نین فعال ایشتیراكچیلاریندان اوْلموشدور.

20-جی ایللرده تۆركییه‌نین مطبوعات بۆروْسوندا مۆدیر ایشله‌ین احمد بَی آغایئو ایكی دفعه‌‌ تۆركییه بؤیوك میللت مجلیسینه دئپوتات سئچیلمیشدیر. اوْ، آنكارا اۇنیوئرسیتئتی‌نین  پروْفسوْرو و "حاكمیتی-میللیه"قزئتی‌نین       رئداكتوْرو اوْلموشدور.

احمد بَی آغایئو 1939-جۇ ایلده ایستانبولدا دۆنیاسینی دیَیشمیش و اوْرادا دا دفن ائدیلمیشدیر.

 

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،