قالب وبلاگ

آذربایجان تاریخینه اۇزون  حسن اۇزاقگؤرن سیاستچی،ماهیر دیپلوْمات، باجاریقلی سركرده، قانونلار  توْپلوسو  ترتیب ائتمكله  مركزلشدیریلمیش دؤولت قۇرماغا چالیشانپادشاه،همچی‌نین قۇروجولوق ایشلرینه، علم و  مدنیته حمایه‌‌دارلیق ائدن حؤكمدار كیمی داخیل اوْلموشدور.

نۆسرتددین ابو-نثر حسن بَی  1424-جۆ ایلده آذربایجانین بایاندور طایفهسیندا   آنادان  اوْلموشدور.  هله   ائركن  اوْرتا   عصرلر   دؤورونده   آذربایجان ارازیسینده   مسكونلاشمیش بۇ  تۆرك‌دیللی طایفه سلجوقلارین و موْنقوْللارین یۆروشلری نتیجه‌سینده گؤیچه گؤلو، شرقی آنادوْلو سرحدی و دجله و فراتین یۇخاری آخاری آراسیندا مؤحكملنمیشدی. اوْن دؤرد عصرین سوْنوندا فعاللاشان طایفه تدریجن آغ‌قوْیونلو طایفه بیرلیگی آدی ایله تانینان تۆرك‌دیللی طایفهلاردان عبارت گۆجلو اتفاق یاراتمیشدیر. حسن بَی بۇ طایفه بیرلیگینی ایداره ائدن عائله‌‌ده آنادان اوْلموشدور.

حسن بَی اۇشاق یاشلاریندان حرب ایشینه آلوده اوْلموشدور. اۇجا بوْیو، فؤوقلاده فیزیكی گۆجو و عینی زاماندا نهنگ ظاهری گؤركمی اوْنا "اۇزون حسن" آدینین وئریلمه‌سینه سبب اوْلموشدور. اوْنون اۇشاقلیق و گنجلیك ایللرینی تصویر ائدن اوْن بئش عصر سالنامه‌چیسی ابو-بكر تهرانی یازیردی كی، اۇزون حسن اوْلدوقجا ساده حیات طرزی سۆرور، بَی اوْلسا دا، تكجه بَیلرله دئییل، ساده اینسانلارلا دا علاقه‌‌ ساخلاییر، دۇروب-

اوْتوروردو. هامی ایله بیرلیكده اذیتلره قاتلاشان اۇزون حسن اؤزونه قارشی هانسیسا خۆصوصی   شرایطینیارادیلماسینی طلب   ائتمیر   و   بۇنونلا   دؤورون   بیر   چوْخ شاهزاده‌لریندن سئچیلیردی. 1434 - 1453-جۆ ایللرده دؤولت یاراتماغا یاخین اوْلان آغ‌قوْیونلو طایفه بیرلیگی بۇ یوْلدا قوْنشو و قوْهوم طایفه بیرلیگی اوْلان قاراقوْیونلولارین  یاراتدیغی عینیادلی دؤولتله توْققوشور وآذربایجاندا مهكملنه بیلمیر. بۇنونلا بئله، دییاربكری اؤزونه مركز سئچن طایفه بیرلیگی رئگیوْنا نظارت ائتمك فیكریندن دؤنمور.

1453-جۆ ایلده اۇزون حسنین آتاسی وفات ائدندن سوْنرا آنالاری سارا خاتون اوْغوللاری آراسیندا آز قالا باشلاناجاق آرا مۇحاریبه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. اؤز بیلیگی و مۆدریكلیگی ایله سئچیلن بۇ قادین آذربایجانین اوْرتا عصر تاریخینده خۆصوصی یئر تۇتور. طایفه بیرلیگی‌نین باشیندا مؤحكملنن اۇزون حسن رئگیوْنون تیجارت یوْللارینی نظارت آلتینا آلماق ایستیقامتینده آردیجیل تدبیرلر حیاتا كئچیریر. آرتیق بۇ دؤورده اوْ، دفعه‌‌لرله سایجا اۆستون اوْلان دۆشمنی مغلوب ائده‌رك ماهیر سركرده كیمی شؤهرت تاپیر. دؤیوشلرده مۆختلیف حربی حیله‌‌لر تطبیق ائدن اۇزون حسن اؤزو ده بیلا واسیطه‌‌ حرب مئیدانیندا ایشتیراك ائدیردی. آغ‌قوْیونلو طایفه بیرلیگی‌نین گئنیشلنمه‌سی و مؤحكملنمه‌سی قاراقوْیونلو دؤولتی‌نین باشچیسی پادشاه جاهانشاهی ناراحات ائدیر و اوْ، 1467-جی ایلده اۇزون حسنه قارشی یۆروش باشلاییر. همین ایلده مۇش دؤیوشونده اۇزون حسن قالیب گلیر، جاهانشاه هلاك اوْلور. 1468-جی ایلده تبریزی تۇتان اۇزون حسن قاراقوْیونلو دؤولتینی لغو ائدیر، عوضینه آذربایجان آغ‌قوْیونلو دؤولتینی یارادیر.

بۇ دؤورده آذربایجانا تئیموریلر دؤولتی‌نین باشچیسی ابو سید یۆروش ائدیر. اوْنون مقصدی امیر تئیمورون دؤولتینی برپا ائتمك، آذربایجانی و اطراف اراذیلری زبت ائتمك ایدی. اؤزونو ماهیر دیپلوْمات كیمی گؤسترن اۇزون حسن ابو سیدین مۆتتفیقلرینی اوْندان اۇزاقلاشدیرمیش، اؤزو ایسه اردبیل حاكمی شیخ حئیدر و شیروانشاه فرروخ یاسارین قیسمینده مۆتتفیق قازانمیشدی. نتیجه‌ده 1469-جۇ ایلین اوللرینده باش وئرمیش محموداباد دؤیوشونده ابو سید مغلوب ائدیلیر و اؤلدورولور.

مركزلشمه سیاستی یۆرودن اۇزون حسن آذربایجان آغ‌قوْیونلو دؤولتینی گۆجلندیرمك مقصدی ایله بیر سێرا تدبیرلر حیاتا كئچیرمیشدیر. اؤلكه‌نین اقتصادی حیاتینی دیرچلتمك و وئرگی توْپلانماسینی نیزاما سالماق مقصدی ایله اوْنون باشچیلیغی آلتیندا "قانوننامه" آدلی قانونلار توْپلوسو یازیلمیشدیر (اوْنا "حسن پادشاه قانونلاری" دا دئییلیر). دؤولتین مشهور اقتصادچی و حۆقوقشوناسلاری طرفیندن بۇرادا توْپلانمیش قانونلار دؤورون طلبلرینه تام جاواب وئریردی. بئله كی، سوْنرالار سوفی حؤكمدارلاری و عثمانلی سۇلطانی سۇلطان سۆلئیمان اؤز قانونلارینی ترتیب ائدركن اۇزون حسنین "قانوننامه"سیندن ایستیفاده ائتمیشدیلر. گؤرولن تدبیرلر  سایه‌سینده  حربی-كؤچری عیانلارین ایمتییازلاری  محدودلاشدیریلدی،  مركزی حاكمیته قارشی چێخانلار مغلوب ائدیلدی. دایمی نظامی قوْشون یاراتماق مقصدی ایله قوْشونلارا آیلیق مواجیب تعیین ائدیلدی.

اۇزون حسنین دؤورونده دؤولتین ارازیسی  قافقاز سێرا  داغلاریندان فارس كؤرفزینه‌دك، خوْراساندان مركزی آنادوْلویادك اۇزانمیشدیر.

اۇزون حسنین دینی سیاستی اؤلكه‌نین مؤحكملنمه‌سینه یؤنلدیلمیشدی: دؤولتین اساس دینینین فاكتیكی سۆننیلیك اوْلماسینا باخمایاراق شیعه‌‌لر تعقیب اوْلونموردو. اوْ حتی باجیسینی شیعه‌‌لرین لیدئری شیخ جۆنئیده، قێزی عالمشاه بَییمی ایسه (بیر شاه ایسماییلین آناسی) جۆنئیدین اؤلوموندن سوْنرا اوْنون اوْغلو شیخ حئیدره اره وئرمیشدی.

دؤولتین ان مشهور دین خادیملری اۇزون حسنین امری ایله مۆسلمانلارین مۆقدس كیتابی "قۇرآن"اێ آذربایجان دیلینه ترجومه ائتمیشدیلر. بۇ آددیم ایسلامی بیلیكلرین ساده اهالییه چاتدیریلماسیندا مۆهوم آددیم ایدی.

آوروْپا دؤولتلری و رۇسییا ایله دایمی دیپلوْماتیك علاقه‌‌لر یارادیلمیش، تبریزده اوْنلارین صفیرلیكلری، بعضی آوروْپا شهرلرینده ایسه آغ‌قوْیونلو صفیرلیكلری آچیلمیشدیر.

گئنیش قۇروجولوق ایشلری آپاران اۇزون حسندن دؤوروموزه بیر چوْخ عابده‌لر قالمیشدیر. حسن-كئیف قالاسی، تبریزده نثریه مسجیدی و اوْنون نزدینده فعالیت  گؤسترن  مدرسه،  بیر  چوْخ  دیگر  دینی  و  اجتماعی  بینالار  اۇزون حسن طرفیندن اینشا ائتدیریلمیشدیر. تبریزده اۇجالدیلمیش قئیسریه بازاری بیر زامانلار دۆنیانین ان بؤیوك اۆستوؤرتولو بازاری حساب اوْلونوردو.

اۇزون حسنین ساراییندا علمی مجلیس فعالیت گؤستریر، بۇرادا 58 عالیمچالیشیردی. اوْنون یاراتدیغی خۆصوصی آنسامبلدا 98 مۇسیقیچیدن اكثریتینی آشیقلار تشكیل ائدیردی.

آوروْپا ایله تیجارت علاقه‌‌لرینی گۆنو-گۆندن گئنیشلندیرن اۇزون حسن عینی زاماندا كوْمپلئكس تدبیرلر حیاتا كئچیریر. بئله كی، عثمانلی دؤولتی آوروْپایا یوْللاری باغلادیقدا آیدین اوْلور كی، عنعنه‌‌وی بؤیوك ایپك یوْلو مارشروتو قاپانیب. اوْدور كی یوْلون مركزینده یئرلشن آذربایجانا بؤیوك ضرر دَ‌ییر (دیگر شرق اؤلكلری ده بۇندان اذیت چكیردی). اۇزون حسن قارا دنیزین جنوب ساحللرینده یئرلشن ترابزوْن ایمپئراتوْرلوغو واسطه‌‌سیله آوروْپا ایله علاقه‌‌ یاراتماغا چالیشیر. بۇ مقصدله اوْ، ایمپئراتوْر دؤرد ایوْانین قێزی دئسپینه خاتونلا ائوله‌نیر. 1461-جی ایلده عثمانلی قوْشونو ترابزوْنا هۆجوم ائدنده هله قاراقوْیونلولارلا وۇروشمالارا باشی قاریشان اۇزون حسن باشدا آناسی سارا خاتون اوْلماقلا دیپلوْماتیك دانیشیقلارا نۇماینده‌‌ هئیتی گؤندریر. عثمانلیلارین یۆروشه توْپلار گؤتورمه‌مه‌سیندن خبردار اوْلان اۇزون حسن دانیشیقلار یوْلو ایله اوْنلاری یۇباتماق و بۇندان ایستیفاده ائدیب قوْشونلاری ایله ترابزوْنا دوْغرو ایره‌لیله‌میی پلانلاشدیریر. لاكین ترابزوْن ایمپئراتوْرو ترابزوْنو عثمانلیلارا دؤیوشسوز تسلیم ائتدیگیندن سارا خاتونون میسسییاسی اهمیتینی ایتیریر. بۇنونلا بئله، 1461-جی ایلده یاسسیچه‌منده آغ‌قوْیونلولارلا عثمانلیلار آراسیندا مۆقاویله ایمضالانیر: عثمانلیلار ترابزوْن شهرینی، آغ‌قوْیونلولار ایسه اوْنون بۆتون خزینه‌سینی گؤتورورلر.

آوروْپایا یوْل آچماق فیكریندن دؤنمه‌ین اۇزون حسن آرالیق دنیزی لیمانلاریندان ایستیفاده ائتمك قرارینا گلیر. دانیشیقلاردان سوْنرا وئنئسییا رئسپوبلیكاسی، ماجاریستان، نئاپوْل كراللیغی، پاپالیق، روْدوْس، كیپر، بۇرقوندییا هئرسوْقلوغو، قارامان امیرلیگی اوْنا قوْشولور. اوْنلار مۇحاریبه‌‌ زامانی عثمانلیلارا قربدن ضربه‌‌  وۇراجاقلارینا سؤز  وئریردیلر. 1472-جی ایلده آغ‌قوْیونلو دؤولتی ایله وئنئسییا رئسپوبلیكاسی آراسیندا بیرگه مۆباریزه حاقیندا تبریز مۆقاویله‌سی باغلانیر. دیگر آوروْپا دؤولتلری بۇ مۆقاویله‌یه قوْشولمور و گؤزله‌مه مؤوقئیی سئچیرلر.

1472 - 1473-جۆ ایللر آغ‌قوْیونلو - عثمانلی مۇحاریبه‌‌سی هر ایكی دؤولتین وار قۆووه‌لری‌نین   سفربر   ائدیلمه‌سینی   طلب   ائدیردی.   آغ‌قوْیونلو   قوْشونو   عثمانلی دؤولتی‌نین لاپ ایچریلرینه قدر ایره‌لیله‌ییر و آرالیق دنیزی‌نین ساحلینده یئرلشن قارامان ویلایتینه چاتیر. لاكین وئنئسییا اؤهده‌لیكلرینی یئرینه یئتیرمه‌دیگی اۆچون آغ‌قوْیونلو دؤولتی‌نین پلانلاری پوْزولور. 1473-جۆ ایلده باش وئرمیش بیرینجی دؤیوشده (مالاتیا دؤیوشو) اۇزون حسن قالیب گلیر، لاكین ایكینجی دؤیوشده (اوْتلوقبئلی دؤیوشو) مغلوب ائدیلیر. آیدین اوْلور كی، آغ‌قوْیونلو قوْشونلاری بۆتون عثمانلی دؤولتی‌نین ارازیسینی یاریب آوروْپایا چێخیش الده ائتمك اقتداریندا دئییل.

بۇنو باشا دۆشدوكدن سوْنرا اۇزون حسن سۇرییا و یا گۆرجوستانی مغلوب ائدیب، یا آرالیق دنیزی، یا دا قارا دنیز واسطه‌‌سیله آوروْپایا چێخیش الده ائتمك قرارینا گلیر. اوْ، اۇرفا و آمید شهرلری‌نین یاخینلیغیندا سۇرییانی نظارت آلتیندا ساخلایان مصر مملوك دؤولتی‌نین قوْشونلارینی مغلوب ائدیر. داها سوْنرا ایسه گۆرجو چارلارینی دا مغلوب ائدیر. لاكین قلبه‌لری‌نین نتیجه‌سینی گؤره بیلمیر.

اۇزون حسن 1478-جی ایلده تبریزده وفات ائدیب و نثریه كوْمپلئكسینده دفن اوْلونوب.

 

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،