قالب وبلاگ

آذربایجان تاریخینده اۇرنایر   آلبانییادا خریستیانلیغی دؤولت  دینی اعلان  ائتمیش دؤولت خادفیمی،  روْماایله  مۇحاریبه‌‌لرده  اؤز دؤلتی‌نین مۆستقیللیگینی  و ارازی بۆتؤولویونو قوْروموش سركرده كیمی داخیلاوْلموشدور.

تاریخی  آذربایجان            ارازیسی            حاقلی اوْلاراق قدیم سیویلیزاسییا اوْجاقلاریندان بیری ساییلیر. یاخین شرق وشرقی آوروْپا مدنیتلری‌نین  كسیشدیگی یئرده  یئرلشن  دؤولتین  جوْغرافی  موْوقئیی  بیر  چوْخ ائتنوْمه‌دنی   خۆصوصیتلرین   مؤوجودلوغونو شرطلندیریردی. ائ.ه. اۆچ مینیللیكده بۇ ارازیده  اۇنیكال"كۆر-آراز  مدنیتی"  فوْرمالاشیر.  ر.ه.  دؤرد  عصرده  بۇ  ارازیده یاشامیش  آیری-آیری طایفهلار  آلبانییا دؤولتی آدی ایله  تانینان قۇرومون تركیبینده بیرلشمیشدیلر. قدیم یۇنان مۆلیفی سترابوْن یازیردی كی، آلبانییا اهالیسی واحید مركزدن ایداره اوْلونان 26 طایفهدان عبارتدیر. بۇ طایفهلارین واحید مدنیتی عالیملر طرفیندن شرطی اوْلاراق یالوْیلوتپه مدنیتی كیمی قئید اوْلونور. آنتیك دؤور  مۆلیفلری  قئید  ائدیردیلر  كی،  آلبانییادا  30-دان  آرتیق  شهر  مؤوجود اوْلموشدور. آرخئوْلوْژی قاضینتیلار نتیجه‌سینده ثبوت ائدیلمیشدیر كی، آنتیك دؤور آلبان شهرلری سییاسی-اینزیباتی و صنعتكارلیق-تیجارت و مدنی مركزلر اوْلموشدور.

آلبانییادا حاكمیتده اوْلان حؤكمدارلار یئرلی آررانیلر سۆلاله‌سینه منسوب اوْلموشلار، سوْنرالار بۇ سۆلاله آرشاكیلر سۆلاله‌سی ایله عوض ائدیلمیشدیر. معلومدور كی، بیرینجی سۆلاله‌نین آدی آرران آدی ایله باغلیدیرسا، ایكینجی سۆلاله‌نین آدی آذربایجاندا قدیمدن مسكونلاشمیش تۆرك طایفهسی ساكلارین آدی ایله باغلی اوْلموشدور.

آرتیق بیر   -   ایكی عصرلرده  یئروسه‌لیمدن (قۆدسدن) آلبانییا ارازیسینه خریستیانلیق یاییلماغا باشلادی. اوللر مۆختلیف بۆتلره سیتاییش ائدن آلبانییا اهالیسی   تدریجن   خریستیانلیغی   قبول   ائدیر.   آرخئوْلوْژی   قاضینتیلار   ثبوت   ائدیر   كی، خریستیانلیغا قدر آلبانییادا بۆتپرستلیك حؤكم سۆرموش، اینسانلار گۆنش و اوْد، سۇ و توْرپاغا سیتاییش ائتمیشلر. جنوبی آذربایجاندا آتشپرستلیك حؤكم سۆردویو بیر دؤورده  آلبانییادا (شیمالی آذربایجان) بۆتپرستلیك  حؤكم  سۆرور،  بۆتلره قۇربانلار كسیلیردی. تاریخی منبع‌لردن معلوم اوْلور كی، فلستیندن آلبانییایا خریستیانلیغی گتیرنلر آراسیندا یئگیشئ آدلی بیریسی فعاللیق گؤستریرمیش. اوْ، قیش (ایندیكی كیش) كندینده ایلك مبد اینشا ائتمیشدیر. داها سوْنرا كیلسه‌لر دیگر یئرلرده ده اینشا اوْلونماغا  باشلانمیشدیر  و  آرتیق  یئددی  عصرده،  عربلرین  یۆروشلری  ارفه‌سینده  هر كندده كیلسه وار ایدی. شهرلرده اوْلان كیلسه‌لرین سایی ایسه اوْنلارجا ایدی. ایندیكی ائرمه‌نی "مۆلیفلر"این یاخین شرقده خریستیانلیغی ایلك قبول ائدنلر سێراسیندا اؤز اجدادلاری، "قدیم ائرمه‌نیلری" گؤسترمه‌لرینه باخمایاراق، آپاریلمیش تدقیقاتلار بۇنو تكزیب ائدیر. یازیلی        خریستیان منبع‌لرینده گؤستریلیر كی،آلبانییاداخریستیانلیق ائرمه‌نیستاندان (وان گؤلوندن قربده اوْلان ارازی نظرده تۇتولور) تئز یاییلمیشدیر. قافقازدا ایلك خریستیان مبه‌دی اوْلان قیش مبه‌دی "شرق كیلسه‌لری‌نین آناسی" آدلاندیریلیر.

اۆزده‌نیراق ائرمه‌نی "تدقیقاتچیلار" گاه آلبانییانین هئچ واخت مؤوجود اوْلمادیغینی، گاه آلبانییانین "بؤیوك ائرمه‌نیستان" آدلی اۇیدورما دؤولتین حیصه‌‌سی اوْلدوغونو، گاه دا آلبان كیلسه‌سی‌نین ائرمه‌نی كیلسه‌سینه تابع اوْلدوغونو ادعا ائتسه‌لر ده، آپاریلمیش تدقیقاتلار بۇنو تكزیب ائدیر. آذربایجان رئسپوبلیكاسی‌نین شكی رایوْنونون كیش كندینده 2000 - 2001-جی ایللرده آذربایجان آرخئوْلوْقلاری و نوْروئچ كراللیغی‌نین آرخئوْلوْقلاری طرفیندن آپاریلمیش بیرگه تدقیقاتلار بۇراداكی آلبان كیلسه‌سی‌نین دوْغرودان دا فلستیندن شرقده اوْلان اراذیلرده اوْن قدیم كیلسه اوْلدوغونو ثبوت ائتمیش، بۇ دا ائرمه‌نیلرین بۆتون ادعالارینا قارشی تۇتارلی جاواب اوْلموشدور.

آلبانییادا خریستیانلیغین دؤولت دینی ستاتوسو قازانماسی آلبان حؤكمداری اۇرنایرین آدی ایله باغلیدیر. هله 337-جی ایلده اوْنون اجدادی ساناتروك (بعضی منبع‌لرده ساناتورك) ائرمه‌نیلرین روْمالیلارلا البیر اوْلوب. آلبانییا ایستیقامتینده یۆروشلر ائتمه‌لرینی گؤروب آذربایجانا شیمالدان گلمیش تۆرك هۇن طایفهلاری ایله بیرلشه‌رك وان گؤلو ایستیقامتینه گؤزله‌نیلمه‌دن گۆجلو یۆروش ائتمیشدیر. اوْنون قوْشونلاری دۆشمنلری دارماداغین ائتمیش، آلبان سۆواریلری وان گؤلونون قرب ساحللرینه چێخمیشلار. ایندیكی دؤورده بۆتون بۇ تاریخی حقیقتلری اۇنودان ائرمه‌نی "تاریخچیلر"، گۇیا، "دنیزدن- دنیزه اوْلان اراذیلرین" اوْنلارین اوْلماسینی ادعا ائدیر، اصلینده تاریخده باش وئرمیش حادثه‌‌لری ایسه خاتیرلاماماغا چالیشیرلار. حال‌بوكی قدیم آلبانییانین ارازیسی خزر دنیزیندن باشلاییب ایبئرییا سرحدلرینه قدر اۇزانمیشدیر، گؤیچه گؤلو ایسه آلبانییانین داخیلی گؤلو اوْلموشدور.

حؤكمدار اۇرنایرین آدی ایلك دفعه‌‌ 314-جۆ ایلده چكیلیر. بئله كی، اوْ، آلبانییا ارازیسینده یاشایان طایفهلاری اۇزاقگؤرنلیكله بیرلشدیرمك قرارینا گلمیش، بۇ یوْلدا اساس واسطه‌‌نین دین اوْلماسینی آنلامیشدیر. نتیجه‌ده اوْ، 314-جۆ ایلده خریستیانلیغی آلبانییانین دؤولت دینی اعلان ائتمیشدیر. تكاللاهلیغی قبول ائتمكله اوْ، طایفهلاردا اوْلان بۆتلری مهو ائدیر و طایفهلاری واحید دین اطرافیندا بیرلشدیریردی. خریستیانلیغین قبول ائدیلمه‌سی، همچی‌نین قۇلدارلیق قۇرولوشونون یئنی، فئوْدالیزم قۇرولوشو ایله عوضلنمه‌سی پروْسئسی آلبانییانی دایم تابع ائتمه‌یه چالیشان و ایران فئوْداللاری طرفیندن ایداره اوْلونان ساسانی دؤولتی ایله، همچی‌نین شرقی روْما (سوْنرالار بیزانس) دؤولتی ایله مۆباریزه شرایطینده باش وئریردی. خریستیانلیغی فلستین میسسیوْنئرلریندن (یعنی خریستیانلیغین  منبعییندن)  قبول  ائتمه‌سی  ایسه  مۆستقیل  آلبان  كیلسه‌سی  یاراتماغا، روْما خریستیان رهبرلریندن آسیلی اوْلماماغا ایمكان وئریردی. عینی زاماندا، ساسانی حؤكمدارلاری دا آلبان اهالیسینه تأثیر ایمكانلارینی ایتیریردیلر. بئله‌لیكله، اۇرنایرین آددیمی آلبانییانین واحیدلیگینی و مۆستقیللیگینی تعمین ائدن آددیم كیمی قییمتلندیریلمه‌لیدیر.

قافقازدا ایلك خریستیان دؤولتی اوْلان آلبانییا اؤزو خریستیانلیغی دیگر قافقاز خالقلاری آراسیندا یایماغا باشلاییر. بۇرادان میسسیوْنئرلر قافقاز داغلاری و خزرساهیلی چؤللره یوْللانیر، قافقاز داغلاریندان شیمالدا تكاللاهلیلیغی یاییرلار. محض آلبان میسسیوْنئرلری‌نین سایه‌سینده خریستیانلیق رئگیوْندا آپاریجی دینه چئوریلیر، واجیب سییاسی عامله دؤنور. نتیجه‌ده آلبان حؤكمداری شیمالی قافقاز و ووْلقابوْیو اهالیسینه تأثیر ائتمك ایمكانی قازانیر و بۇ ایمكاندان ایستیفاده ائدیر.

اۇرنایرین  رئگیوْندا  آرتمیش  قۆدرتینی  گؤرن  ساسانی  حؤكمداری  ایكی  شاپور اوْنونلا قوْهوم اوْلماق ایسته‌دیگینی بیلدیریر و راضیلیق آلیر. ایكی شاپورون باجیسی ایله ائولنن اۇرنایر  قربدن  گلن  یئنی تهلوكه‌‌نین قارشیسینی آلماغا  چالیشیر.  بئله كی،  روْما قوْشونلاری   الالتیلاری   اوْلان   ائرمه‌نیلرله   آلبانییانی   زبت   ائتمك   فیكیرلریندن دؤنمه‌میشدیلر.

هاشییه چێخاراق قئید ائتمك لازیمدیر كی، روْمالیلارین آلبانییایا ایلك یۆروشو ائ.ه. 66-جێ ایلده باش وئرمیشدیر. اوْ واختدان بری روْمالیلار مۆتمادی اوْلاراق آلبانییا اۆزرینه یۆروشلر ائتمیش، لاكین گۆجلو مقاومتله اۆزلشمیشلر. دۆنیانین ان قۆدرتلی دؤولتی ساییلان روْما ایمپئرییاسی بۆتون سیلرینه باخمایاراق آلبانییانی زبت ائده بیلمه‌میشدیر.

359-جۇ ایلده روْما - ائرمه‌نی قوْشونو یۆروشه حاضیرلاشدیغی دؤورده اۇرنایر ایكی شاپورلا گؤروشوب دۆشمنین هۆجومونو گؤزله‌مه‌مه‌یین، عكسینه، هۆجوم ائدیب اوْنو اؤز توْرپاقلارینداجا مغلوب ائتمه‌یین واجیبلیگینی ثبوت ائدیر. بیرلشمیش آلبان -ساسانی اوْردوسو سۇرییا ایستیقامتینده یۆروش ائدیر و آمیدا شهری یاخینلیغینداكی دؤیوشده دۆشمنلری‌نین بئلینی سێندیریر. بۇ دؤور منبع‌لرینده اۇرنایر حاقیندا بئله یازیلمیشدیر: "اۇرنایر، شرفلی دؤیوشچو، اؤز شانلی آدینی اوْ، بؤیوك مۇحاریبه‌‌لرده قازانمیش، ائرمه‌نیستانین داخیلینده اؤز ظفر بایراغینی سانجمیشدیر".

قلبه‌دن  سوْنرا  وطنه  قاییدان  اۇرنایر  اؤلكه‌ده  قۇروجولوق  ایشلری  ایله مشغول اوْلموشدور. اوْ، خریستیانلیغی یایماق اۆچون خۆصوصی قانونلار قبول ائتمیش، دینی مكتبلر آچمیشدیر. توْرپاقلارین بیر قیسمینی كیلسه توْرپاقلاری آدلاندیرمیشدیر كی، اوْنلاردان   گلن   گلیر   كیلسه‌نین   خرجلرینی   اؤده‌سین.   بۇنونلا   بئله،   دده‌‌-بابا دینلریندن ایمتینا ائتمه‌ینلره قارشی اوْ، یۇمشاق مۆناسیبت گؤسترمیش، هئچ بیر جزا تدبیرلری  حیاتا  كئچیرمه‌میشدیر.  نتیجه‌ده  آرتیق  دؤرد  عصرین  اوْرتالاریندا  خریستیانلیق آلبانییادا اصل دؤولت دینی اوْلموشدور. بۇ، ساسانی حؤكمداری‌نین خوْشونا گلمسه ده، اۇرنایر كیمی گۆجلو مۆتتفیقی ایتیرمك ایسته‌مه‌ین ایكی شاپور بۇ تدبیرلره گؤز یۇمماغی اۆستون تۇتموشدور.

371-جی ایلده روْما قوْشونلاری یئنی، داها گۆجلو بیر یۆروشه باشلاییر. آلبان - ساسانی  اوْردوسو  اوْنلاری  قارشیلاییر،  لاكین  دزیراو  یاخینلیغیندا  باش  وئرن  دؤیوشده مغلوب ائدیلیر. ایگیدلیكله وۇروشان اۇرنایر بۇ دؤیوشده آغیر یارالانیر و مۆحافیظه‌چیلری‌نین كؤمیی ایله وطنینه چاتدیریلیر. لاكین روْمالیلار دا بؤیوك ایتكیلر وئرمیشدیلر. نتیجه‌ده روْما - ساسانی دانیشیقلاری باشلاییر. 387-جی ایلده ایمضالانان مۆقاویله‌یه اساساً، ائرمه‌نیستان دؤولتی‌نین آدی دۆنیانین سییاسی خریته‌سیندن سیلینیر. وان گؤلو اطرافیندا اوْلان توْرپاقلار روْما ایله ساسانیلر آراسیندا بؤلونور. نؤوبتی ائرمه‌نی دؤولتی 1918-جی ایلده، آذربایجانین ائرمه‌نیلره باغیشلادیغی ایروان شهری اطرافیندا یارانمیشدیر.

اۇرنایرین  مۆقاویله‌دن  سوْنراكی  طالعیی  معلوم دئییل.  هر  حالدا،  بیر  شئی معلومدور كی، اوْ، دؤولتی‌نین مۆستقیللیگینی و ارازی بۆتؤولویونو تعمین ائتمیش، خالقین بؤلونمه‌سینه ایمكان وئرمه‌میشدیر.

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،