قالب وبلاگ

بابك

(816-838)

  عرب حاكملری‌نین اؤزباشینالیقلاری، تالانچی وئرگی سیاستلری آذربایجاندا  آذربایجان سككیز عصرین اوللرینده عرب خیلافتی‌نین تركیبینه داخیل ائدیلیر. ایلك واختلار مۆلاییم سیاست یۆرودن اثرب خلیفه‌لری آرتیق سككیز عصرین اوْرتالاریندا خالقا سؤزوناصل معناسینداظۆلمائتمه‌یه باشلاییرلار. سككیز عصرین ایكی یاریسیندان اعتباراً خالق آیاغا قالخیر، عصیانلار ائدیر. آردی-آراسی كسیلمه‌ین   عصیانلار تدریجن   ایری   خالق آزادلیق حركاتینا چئوریلیر. خۆرمی خالق- آزادلیق حركاتی عربلره قارشی یؤنه‌لن   ان ایری مقاومت  حركاتی اوْلموشدور.  حركاتین باشینا  بابك گلدیكدن  سوْنرا  اوْ داها  دا مۆتشككیل شكیل  آلمیش،  تدریجن آزادلیق مۇحاریبه‌‌سینه  چئوریلمیشدیر. گۆجلو اوْردو یارادان بابك  عربلره  قارشی 20 ایل مۆباریزه آپارمیشدیر. سوْندا بابك تۇتولوب اعدام ائدیلسه ده،  اوْنونسیلری  هدر  اوْلمامیشدیر: بیر مدت سوْنرا   آذربایجاندا عربلرین حاكمیتی دئوریلمیش و اوْنون یئرینده مۆستقیل دؤولتلر  یارانمیشدیر.

 

آذربایجان تاریخینه بابك خالق-آزادلیق مۇحاریبه‌سی‌نین باشچیسی و گؤركملی سركرده كیمی داخیل اوْلموشدور كسكین نارازیلیغا سبب اوْلوردو. سككیز عصرین اوْرتالاریندان اعتباراً عربلره قارشی گۆجلو عصیانلار باشلاندی. 748 و 794-جۆ ایللرده بئیلقاندا، 752-جی ایلده شمكیرده، 793 - 794-جۆ ایللرده برده‌ده باش وئرمیش عصیانلار چتینلیكله یاتیریلدی.

تاریخیمیزده آزادلیق مۆباریزه‌سی‌نین پارلاق صحیفه‌‌لریندن بیری، بلكه ده ان مؤهتشمی عرب خیلافتینه قارشی 60 ایلدن آرتیق داوام ائتمیش خۆرمیلر حركاتیدیر. خۆرمیلرین ("خۇر" - آلوْو، گۆنش) تعلیمینده سوْسیال عدالتسیزلییه قارشی مۆباریزه، آزاد  كندلی ایجماسی‌نین یارادیلماسی ایدئیالاری مۆهوم روْل اوْیناییردی. اوْنلار ایسلام ائهكاملارینی قبول ائتمیر و آذربایجاندا قدیمده یاییلمیش آتشپرستلییه قاییدیشی تلقین  ائدیردیلر.  خۆرمیلرین  اساس  مقصدلری  آذربایجانی  یادئللیلردن  آزاد ائتمك ایدی. 778-جی و 807 - 808-جی ایللرده آذربایجاندا خۆرمی عصیانلاری باش وئرمیشدیر.

  816-جێ ایلدن خۆرمی حركاتی‌نین باشیندا بابك دایانمیشدیر. بابك 798- جی ایلده اردبیل یاخینلیغینداكی بیلالاباد كندینده كاسیب بیر عائله‌‌ده دوْغولموشدور. عربلرین یازدیغینا گؤره، اوْنون آدی "حسن" اوْلموش، خۆرمیلره قوْشولدوقدان سوْنرا ایسه آتشپرستلیك تعلیمینده ان حؤرمتلی آدلاردان اوْلان "بابك" آدینی گؤتورموشدور. آتاسینی ائركن ایتیرن بابك اۇشاق یاشلاریندا اولجه چوْبانلیق ائله‌میش، سوْنرا ساروان اوْلموش، داها سوْنرا ایسه اۇستا كؤمكچیسی ایشله‌میشدیر. خۆرمیلرین باشچیسی جاویدان ابن سهلی بابه‌كین جسارتی، وطنپرورلیگی جلب ائتمیش و اوْنو اؤزونه كؤمكچی گؤتورموشدور. جاویدان هلاك اوْلدوقدان سوْنرا خۆرمیلر بابه‌كی اؤزونه باشچی سئچمیشلر.  خۆرمیلرین  مركزی  اردبیلدن  145  كم  شیمال-قربده  بززئین داغیندا قۇرولموش بزز شهر-قالاسی اوْلموشدور.

بابك ایلك گۆندن ظۆلمكارلاری مهو ائدیب، ازیلنلره آزادلیق وئره‌جك بیر مۆباریزه‌یه باشلادیغینی بَیان ائتمیشدی. بۇ شۆار اوْنون اطرافینا مینلرله مظلوم كندلی، صنعتكار، شهر یوْخسوللارینی توْپلامیشدی. بابك اوْنلاردان گۆجلو قوْشون یاراتماغا نایل اوْلموشدو. بۇنو گؤردوكده خلیفه‌یه دۆشمن اوْلان بیر سێرا ایری فئوْداللار بابكه قوْشولموشلار. خۆرمی قوْشونلاری‌نین حربی تشكیلاتی دؤورون طلبلرینه جاواب وئریردی. قوْشونون اساس حیصه‌‌سی كندلیلردن تشكیل ائدیلمیش پییادالار ایدی. سۆواری حیصه‌‌لر آزلیق تشكیل ائدیردی. قوْشونلاری سلاحلارلا تجهیز ائتمك اۆچون ائمالاتخانالار آچیلمیشدی. قوْشونلاردا كشفیات خیدمتی‌نین تشكیلینه بؤیوك دقت یئتیریلیردی.

خۆرمی حركاتی‌نین گئنیشلنمه‌سی خلیفه ال-ممونو آذربایجانا اوْردو گؤندرمه‌یه  وادار  ائدیر.  819-جۇ  ایلده  سركرده  یهیا  ابن  مۆاز  آذربایجانا سوْخولسا دا، عصیانی یاتیرا بیلمیر. خلیفه اوْنون یئرینه عیسی ابن محمّدی كوْماندان تعیین ائدیب آذربایجانا گؤندریر. 821-جی ایلده برده دؤیوشونده بابك قالیب گلیر.

خلیفه زۆرئیق ابن الی ال-ازدی و احمد ابن ال-جۆنئید ال-آسكافی‌نین باشچیلیغی ایله آذربایجانا یئنی قوْشون گؤندریر. بابك یئنه ده قلبه چالیر و ال-آسكافی خۆرمیلر طرفیندن اسیر گؤتورولور. خلیفه بۇ دفعه‌‌ اوْردو كوْماندانی وظیفه‌‌سینه عربلرین اوْن یاخشی سركرده‌لریندن اوْلان محمّد ابن هۆمئید ات-تۇسینی تعیین ائدیر. اوْ، 827-جی ایلده آذربایجانا قوْشون یئریدیر، لاكین 829-جۇ ایلین یاییندا هشتادسر داغی یاخینلیغیندا (بززدن 6 كم آرالی) بابك ات-تۇسی‌نین اوْردوسونو مغلوب ائدیر.

830-جۇ ایلده دیگر سركرده - ایبراهیم ابن ال-لئیس خۆرمیلرین اۆستونه گؤندریلیر، لاكین اوْ دا مغلوب اوْلور.

مغلوبیتلر خیلافتده چاشقینلیق یارادیر و بابك تشب بوسو الینه آلیر. اوْنون قوْشونلاری هۆجوم عملیاتلاری كئچیرمه‌یه باشلاییر. آلبانلار یاشایان شیمالی آذربایجان اهالیسی ده بابكه قوْشولور. 830-جۇ ایلده خۆرمیلر همدان شهرینی تۇتور  و  بۇنون  نتیجه‌سینده  خیلافتین  شرق  ویلایتلری‌نین  مركزدن  قوْپاریلماسی

تهلوكه‌‌سی یارانیر. جزیره، سۇرییا و مصرده خالق عصیانلاری باشلاییر.

یئنی خلیفه ال-مؤته‌سیم یئنی قوْشونلار ترتیب ائدیر و اوْنلارین تركیبینده تۆركلر چوْخلوق تشكیل ائدیر. آرتیق 833-جۆ ایلده ایسهاق ابن ایبراهیمین باشچیلیق ائتدیگی عرب قوْشونلاری همدان یاخینلیغیندا نثر آدلی سركرده‌نین باشچیلیق ائتدیگی خۆرمی قوْشونلاری‌نین مغلوب ائتمه‌یه مۆوففق اوْلور. خلیفه كیچیك آسییادا بیزانسا قارشی آپاریلان مۇحاریبه‌‌نی دایاندیریر. اوْ باشا دۆشور كی، خۆرمیلره قارشی مۆباریزه‌ده دؤولتین بۆتون قۆووه‌لری سفربر اوْلونمالیدیر. عرب اوْردوسو یۆكسك سویه‌ده سلاح و دؤیوش سۇرساتی ایله تعمین ائدیلیر. تۆرك سۆواریلریندن باشقا، قوْشونون تركیبینده پییادا حیصه‌‌لره گئنیش یئر وئریلیر: قالخانداشییانلار، اوْخچولار، نئفاتانلار، یاندیریجی مرمی  آتانلار،  مۆهندیس-داغدسته‌لری،قاروْوول-مۆحافیظه‌‌  حیصه‌‌لری.  پایتاخت سامیره  شهری  ایله  جبهه  آراسیندا  رابطه‌‌  خطتی‌نین  یارادیلماسینا  بؤیوك  دقت یئتیریلیر. بۆتون یوْلبوْیو قاروْوول منطقه‌‌لری قۇرولور ایلك دفعه‌‌رابطه‌‌ گؤیرچینلریندن ایستیفاده ائدیلمه‌یه باشلاییرلار.

835-جی ایلین یاییندا آفشین حئیدر ابن كاووس عرب قوْشونونون كوْماندانی تعیین ائدیلیر. بیزانسلا آپاریلان دؤیوشلرده فرقلنن آفشین اصلن اۇسروشانا (فرقانه) تۆركلریندن اوْلموشدور. بؤلگه‌یه گلن كیمی اوْ، زنجان ایله اردبیل آراسیندا اوْلان یوْللاری و یوْلبوْیو ایستئهكاملاری برپا ائدیر، اولجه اردبیلده، سوْنرا ایسه برزندده قرارگاه قۇرور. برزنددن بززه قدر اوْلان مسافه 50 كم-دیر. اوْ، اساس دقتی كشفیات خیدمتی‌نین فعالیتینه وخۆرمی كشفیاتچیلاری‌نین ضررسیزلشدیریلمه‌سینه یؤنلدیر. خۆرمیلر اطرافیندا ایستئهكاملار زوْلاغی یارادیلیر. بابك بئله شرایطده پارتیزان كاراكتئرلی عملیاتلارا كئچیر و خێردا كسكین ضربه‌‌لرله عربلرین حركت سرعتینی آزالدیردی. ایشلرین بئله گئتدیگینی گؤرن بعضی یئرلی فئوْداللار خۆرمیلره خیانت ائدیب بۇ دفعه‌‌ عربلرین طرفینه كئچمه‌یه باشلاییرلار. بئله كی، تبریز شهری و شاهی قالاسی‌نین صاحبی فئوْدال ال-باعثین خیانتی نتیجه‌سینده بیر خۆرمی دسته‌سی عربلر طرفیندن مۆحاصیره‌‌یه آلیناراق مهو ائدیلیر.

835-جی ایلده خۆرمیلر عربلرین سلاح و سۇرسات كاروانلارینا، خێردا دسته‌لرینه  هۆجوملار ائدیر،  عرضاق  كاروانلارینی  اله  كئچیریرلر. خۆرمی سركرده‌سی ترخانین ایكی ایری عرب كاروانینی مهو ائتمه‌سی عربلره بؤیوك ضرر وۇرور. بابه‌كین هۆجوملاری ایسه ائله گؤزله‌نیلمز اوْلوردو كی، بعضی حاللاردا آفشین دؤیوشچولرینه گئجه ده آتلاردان دۆشمه‌میی امر ائدیردی.

یئرلی شرایطدن مهارتله ایستیفاده ائدن و داغ مۇحاریبه‌سی‌نین قانونلارینی مۆكممل بیلن خۆرمیلر داغلیق ارازیلرده دایم قالیب گلیردیلر. نتیجه‌ده آفشین سركرده‌لرینه  اساس  قۆووه‌لردن  آرالانیب  داغلارا  حركت  ائتمیی  قاداغان  ائدیر. بۇنا   باخمایاراق 836-جێ ایلده هشتادسر داغی یاخینلیغیندا بابك نؤوبتی قلبه‌سینی قازانیر. اوْ، بۇغا ال-كابیرین 5 مینلیك قوْشونونو مهو ائدیر. 837-جی ایلده یئنی تۆرك سۆواری حیصه‌‌لری ایله مؤحكملندیریلن آفشین حلئدیجی هۆجوملارا باشلاییر. اوْنون بابكله دانیشیقلار آپارماق جهدی بابك طرفیندن قطعیتله رد ائدیلیر. آفشین بابه‌كین اسیر دۆشموش اوْغلونون الی ایله  یازیلمیش و تسلیم اوْلماغا چاغیران مكتوبو بززه گؤندریر. جاواب مكتوبوندا بابك اوْنا بئله یازیر: "40 ایل قۇل كیمی یاشاماقدانسا، بیر گۆن آزاد یاشاماق داها اۆستوندور".

837-جی ایلین یاییندا عربلر بززه تام یاخینلاشیر و اوْنو مۆحاصیره‌‌یه آلیر. خۆرمی قوْشونلاری‌نین پۇسقو یئرینی اؤیرنن آفشین بۇ دسته‌نی مهو ائدیر. بۇندان سوْنرا عربلر آتما قۇرغولار و نئفتاتان دؤیوشچولرین كؤمیی ایله بززین هۆجومونا باشلاییرلار. خۆرمیلر اینادلا وۇروشورلار، لاكین قۆووه‌لر نیسبتی برابر دئییلدی.

 837-جی ایل آوقوستون 27-ده بزز قالاسی سۆقوت ائدیر. بابك خێردا دسته ایله آررانا دوْغرو حركت ائتمه‌یه باشلاییر. لاكین اوللر اوْنون مۆتتفیقی اوْلموش آلبان كنیازی سهل ابن سمبات آرتیق عربلرین طرفینه كئچیبمیش. تۇتولوب عربلره وئریلن بابك و اوْنون قارداشی ابداللاه خیلافتین مركزی شهری و خلیفه‌نین ایقامتگاهی ساییلان سامیره‌یه آپاریلیر. 838-جی ایل مارتین 14-ده خلیفه ال-مؤته‌سیمین ایشتیراكی ایله بابك و اوْنون قارداشی عذابلا اعدام اوْلونورلار. عرب مۆلیفلری خۆصوصی اوْلاراق قئید ائدیرلر كی، آذربایجانین خالق قهرمانی اؤلومونو مردلیكله قارشیلاییر.

خۆرمیلرین بابه‌كین باشچیلیغی ایله آپاردیقلاری خالق-آزادلیق مۇحاریبه‌‌سی آذربایجان تاریخی‌نین ان شانلی صحیفه‌‌لریندندیر. ایریمیقیاسلی و قانلی مۇحاریبه‌‌ده اوْ زامان دۆنیانین اوْن گۆجلو دؤولتلریندن اوْلان عرب خیلافتینه 20 ایل مقاومت گؤسترمیش خۆرمیلر تخمینی حسابلامالارا گؤره دۆشمنین 200 میندن آرتیق دؤیوشچوسونو و اوْنلارجا سركرده‌سینی مهو ائتمیشدیر. مۇحاریبه‌‌ مغلوبیتله نتیجه‌لنسه ده، آذربایجانین آزاد ائدیلمه‌سی اۆچون زمین یارانمیشدیر. مۇحاریبه‌‌ زنجیرواری رئاكسییا اساسیندا دیگررئگیوْنلاردا دا عصیانلار دوْغورموش و سوْن نتیجه‌ده عرب خیلافتی‌نین پارچالانماسینا سبب اوْلموشدور.

بابه‌كین  آدی  ایسه  آذربایجان  خالقی‌نین  ایستیقلالیت  اۇغروندا  مۆباریزه رمزینه چئوریلمیشدیر.

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،