قالب وبلاگ

آنا توْمریس

یئددی عصردن باشلایاراق آذربایجان ارازیسینه شیمال طرفدن كیممئر، سكیت، ساك طایفه لاری كؤچمه‌یه باشلمیشلار. اوْنلار بۇرادا مسكونلاشمیش و یئرلی اهالییه قایناییب- قاریشمیشلار.      

بۇ زامان شیمالی آذربایجاندا،آراز چایی ساحلینده ماسساگئت طایفه لاری یاشاییردی.آلتی عصرده ایران اهه‌مه‌نی دؤولتی‌نین باشچیسی ایكی كیر  بۇ طایفه لاری بۇ طایفه لاری تابع ائتمك مقصدی ایله شیمالا  یۆروش ائدیر. ماسساگئتلر   طایفه باشچیلاری توْمریسین (بعضی منبع‌لرده - توْمریس) باشچیلیغی ایله اینادلی مقاومت گؤستریرلر. 530-جۇ ایلده حلئدیجی دؤیوشده ایكی  كیر  مغلوب ائدیلیر و اؤلدورولور. آذربایجان تاریخینه توْمریس اؤلكه‌نین آزادلیغی اۇغروندا مۆباریزه آپاران سركرده-قادین كیمی داخیل اوْلموشدور.

 یئددی  عصردن  اعتباراً  شیمالی  قافقاز،  كریم  یاریماداسی و قارا  دنیز ساحللرینده یاشایان قدیم تۆرك‌دیللی خالقلار - كیممئر، سكیت، ساكلار جنوبا دوْغرو كؤچ ائتمه‌یه باشلاییرلار. اوْنلارین بؤیوك   قیسمی قافقازداغلارینی آشاراق آذربایجان ارازیسینده مسكونلاشیر.

آذربایجانین شیمال و قرب رایوْنلاریندا كیممئرلر مسكن سالیرلار.  اوْنلاردان بیزیم دؤوروموزه‌دك قێمیر، قێمیرلی، قمرلی، كمرلی آدلاری ایله  تانینان كندلر یادیگار قالمیشدیر.

ساك طایفه لاری شیمال-قرب رایوْنلاریندا، همچی‌نین كۆر و آرازین قوْووشدوغو یئرده و آراز چاییندان اۇرمییا گؤلونون شیمالینادك اۇزانان ارازیلرده مسكونلاشیرلار.  اوْنلارین

مسكونلاشدیغی  ارازیلر  بالاساكان،  یعنی"ساك دۆزو"،ساكاتالا، یعنی"ساك اوْتلاغی" (ایندیكی زاقاتالا)، ساكاسئنا، یعنی "ساكلارا بنزه‌ینلر" آدلاری ایله تانینیردی.

سكیت طایفه بیرلیكلری اساساً ایندی كی جنوبی آذربایجان ارازیلرینده مسكونلاشمیشلار. تدریجن یئرلی اهالی ایله قایناییب-قاریشمیش طایفه لار آذربایجانی اؤزلری اۆچون وطن  سانمیش،  ازلدن  بۇرادا  یاشایان  اهالی  ایله  برابر  اؤلكمیزده  قۇروجولوق  ایشلری  ایله مشغول اوْلموش، ارازیلریمیزی دۆشمنلردن قوْروموشلار.

 كیممئر، ساك، سكیت طایفه بیرلیكلرینه اوْنلارجا آیری-آیری طایفه لار داخیل ایدی. بۇ طایفه لار آراسیندا ساك طایفه بیرلیگی‌نین تركیبینده اوْلان ماسساگئتلر سئچیلیردیلر.  اوْنلار اساساً شیمالی آذربایجاندا - آراز چایی ساحلینده مسكونلاشمیشدیلار.

بئش عصرده یاشامیش قدیم یۇنان تاریخچیسی هئروْدوْت "تاریخ" اثرینده ماسساگئتلرین تصویرینه بؤیوك یئر آییرمیشدیر.

ماسساگئتلر كؤچری حیات طرزی سۆرور، اساساً مالدارلیقلا مشغول ایدیلر.  مال-قارا، سۆد، ات، یۇن، دری محصوللاری ایستئهسال ائدن ماسساگئتلر قوْنشو خالقلارلا تیجارت علاقه‌‌لری قۇرور، محصوللارینی اوْنلارا ساتیر، اؤزلرینده اوْلمایان محصوللاری ایسه اوْنلاردان آلیردیلار. كؤچری حیات طرزی سۆرمه‌لرینه باخمایاراق صنعتكارلیق یۆكسك اینكیشاف سویه‌سینه چاتمیشدی. ماسساگئتلر اؤلولرینی توْرپاق قبیرلرده دفن ائدیر، آخیرت دۆنیاسینا، اؤلومدن سوْنراكی حیاتا ایناندیقلارینا گؤره مرهومون یانینا قاب-قاجاق، سلاح، بزك اشیالاری قوْیوردولار. ان حؤرمتلی شخصلرین قبیرلری اۆزرینده كۇرقان اۇجالدیلیردی. بئله كۇرقان قبیرلره یۆزلرجه مۆختلیف  باهالی  اشیالار  -  قێزیل  و  گۆموش  قاب-قاجاق،  داش-قاشلارلا  بزه‌دیلمیش بیلرزیكلر، بوْیونباغیلار، اۆزوكلر، سلاحلار قوْیولوردو.

ماسساگئتلرده هر بیر هددی-بۆلوغا چاتمیش كیشی دؤیوشچو حساب اوْلونوردو، همچی‌نین قادینلار  و  یئنییئتمه‌لر  ده  سلاح  ایشلتمیی  باجاریردیلار.   ماسساگئتلرین  اوْردوسو  تكجه سۆواریلردن عبارت ایدی.

آلتی عصرین 40-جێ ایللرینده ماسساگئتلرین طایفه باشچیسی وفات ائتمیش،  اوْنون اوْغلو كیچیك اوْلدوغوندان مۆوققتی اوْلاراق  طایفه باشچیسی  وظیفه‌‌سینه اوْنون  حیات  یوْلداشی توْمریس سئچیلمیشدیر. ماسساگئتلرده قادینلارین حۆقوقلاری كیشیلرین حۆقوقلاری ایله عینی اوْلموشدور.

ایران  اهه‌مه‌نی  دؤولتی‌نین  بانیسی  ایكی  كیر  ایشغالچی  سیاست  یۆروده‌رك  قێسا  مدت عرضینده آرالیق دنیزیندن باشلامیش خزر دنیزینه‌دك ارازیلری زبت ائتمیشدیر. یۆز مینلرله دؤیوشچوسو اوْلان اهه‌مه‌نی اوْردوسوندا سۆواریلر، پییادالار، دوه سۆواری دسته‌لری،  داشاتان قۇرغولار دا  وار ایدی. میدییا،   لیدییا،   بابیل   كیمی   دؤورون   مؤهتشم   دؤولتلری‌نین مؤوجودلوغونا  سوْن  قوْیان  ایكی  كیر  دۆنیانین  حاكمی اوْلماق  فیكرینه  دۆشموشدو.  قربده رقیبلرینی مغلوب ائتدیكدن سوْنرا اوْ، شیمالا - آراز چایینا دوْغرو اۆز تۇتور. اوْنون فیكری بۇرادا یاشایان ماسساگئتلری مغلوبیته اۇغرادیب شیمالی آذربایجانی زبت ائتمك ایدی.

ایكی كیر ماسساگئتلرین باشچیسی توْمریسه مكتوب یوْللایاراق اوْندان تابع اوْلماغی طلب ائدیر.  مكتوبو  آلان  توْمریس  درحال  طایفه نین  ان  مۆدریك  و  تجروبه‌لی  شخصلریندن  عبارت آغساققاللار شۇراسی چاغیریر و مكتوبو سسلندیریر. ماسساگئتلر یا ایكی كیرین طلبینی قبول ائدیب قۇل اوْلمالی، یا دا اوْنون طلبینی رد ائدیب آغیر مۇحاریبه‌‌یه حاضیرلاشمالی ایدیلر. آزادلیق سئور ماسساگئتلر ایكینجی یوْلو سئچیرلر - توْمریس ایكی كیره رد جاوابی وئریر.

رد جاوابی آلان ایكی كیر برك غضبله‌نیر و بؤیوك اوْردو ایله شیمالا دوْغرو  یۆروشه باشلاییر. قوْشونلاری‌نین باشیندا ایكی كیر اؤزو دۇروردو، اوْ، ماسساگئتلری قێرماق،  اوْنلانن قانینی شخصاً آخیتماق ایسته‌ییردی. ایكی كیرین اوْردولاری آرازی كئچه‌رك شیمالا دوْغرو ایره‌لیله‌ییرلر.

ماسساگئتلرین قوْشونلاری تدریجن گئری چكیلیرلر. اوْنلار كشفیاتچیلاریندان دۆشمنین سایجا چوْخ اۆستون اوْلماسی باره‌ده معلومات آلمیشدیلار. اوْنا گؤره ده ماسساگئتلر گئری چكیله‌رك دۆشمنی سرحددن اۇزاقلاشدیرماق، سوْنرا كسكین ضربه‌‌لرله اوْنون قۆووه‌لرینی  ضعیف لتمك و نهایت، سوْن ضربه‌‌ ایله دۆشمنی تام مهو ائتمك قرارینا گلیرلر. ماسساگئتلرین اوْردوسو اۆچ حیصه‌‌یه بؤلونور: بیرینجی حیصه‌‌ اهه‌مه‌نی قوْشونونون قارشیسینا چێخیر و اوْنو اؤز آردینجا سۇسوز، صحرالیق  یئرلرله  آپاریر.  بۇ  حیصه‌‌نین  باشیندا  توْمریسین  اوْغلو  دایانیردی  و  اوْ،  واختاشیری اهه‌مه‌نیلره  ضربه‌‌لر  وۇراراق  اوْنلان  سانكی  دؤیوشه  سسله‌ییر  و  یئنیدن  گئرییه  چكیله‌رك اؤلكه‌نین درینلیكلرینه آپاریردی. بۇ حیصه‌‌نی تعقیب ائدن ایكی كیر ائله زنن ائدیردی كی، اوْنون اؤنونده بۆتون  ماسساگئت  اوْردوسو  جمع لشیب.  اصلینده  ایسه  ماسساگئتلرین  اساس  قۆووه‌لری   اهه‌مه‌نی اوْردوسونون ساغیندا و سوْلوندا جمع لشمیشدیلر. اهه‌مه‌نی قوْشونو  سرحددن اۇزاقلاشدیقدان سوْنرا ماسساگئتلرین بۇ قوْشونلاری هۆجوما كئچه‌رك ایكی كیرین عرضاق و سۇ احتیاطلارینی مهو ائدیر، اوْنون اؤز اؤلكه‌سی ایله علاقه‌‌لرینی تام كسیر.

تهلوكه‌‌نی باشا دۆشن ایكی كیر مۇحاریبه‌‌نی تئزلیكله بیتیرمك قرارینا گلیر.  اوْنون قوْشونلاری ایره‌لی آتیلیر و ماسساگئت اوْردوسونون بیرینجی حیصه‌‌سینه چاتیر. دؤیوش زامانی ماسساگئت دؤیوشچولری‌نین  اكثریتی  و اوْنلارین  باشچیلاری  - توْمریسین  اوْغلو  هلاك اوْلور.  لاكین  اوْنلار وظیفه‌‌لرینی  یئرینه  یئتیرمیشدیلر:  دۆشمن  اوْردوسو  اؤز  اؤلكه‌سیندن  خئیلی  اۇزاق  دۆشموش  و مۆحاصیره‌‌یه آلینمیشدی. اوْغلونو ایتیرمك توْمریس اۆچون نه قدر آغیر اوْلسا دا، اوْ، اوْردوسوندا رۇح دۆشكونلویو یارانماماسی اۆچون بۇنو بیروزه وئرمه‌مه‌یه چالیشیر.

ماسساگئت قوْشونلاری ایكی كیرین  اوْردوسونو ساغدان  و سوْلدان  دؤوره‌یه  آلیر. گئرییه قاییتماغا  چالیشان ایكی كیرین اوْردوسو  ایله  ماسساگئتلرین  آراسیندا آغیردؤیوش باش وئریر.

ماسساگئتلرتوْرپاقلارینی، وطنلرینی قوْرودوقلارینی آنلادیقلاری اۆچون بؤیوك رشادتله وۇروشورلار. اۆسته‌لیك، اوْنلار هلاك اوْلموش یوْلداشلاری‌نین قیصاصینی آلماغا جان آتیرلار. ایشغال مقصدی ایله  آذربایجانا  گلمیش  اهه‌مه‌نی  دؤیوشچولری  ایسه  جانلارینی خلاص ائدیب آرازی كئچمه‌یه چالیشیرلار. سایجا آز، لاكین معنوی باخیمدان اۆستون اوْلان، قلبه رۇحو ایله یاشایان ماسساگئتلر قالیب گلیرلر. اهه‌مه‌نی قوْشونلاری دارماداغین ائدیلیر، ایكی كیر اؤلدورولور.

دؤیوشدن  سوْنرا توْمریس ایكی كیرین  جسه‌دینی تاپدیریر و اوْنون بوْینونو  وۇردورور. توْمریسین امری ایله ایكی كیرین كسیلمیش باشی قانلا دوْلو چۇوالا آتیلیر و  بۇ  زامان اوْ، مشهور كلامینی دئییر: "سن قان ایچمه‌یه گلیردین. دوْیونجا ایچ".

توْمریس و اوْنون دؤیوشچولری بؤیوك قۇربانلارحسابینا اوْلسادا توْرپاقلارینی دۆشمن تاپداغینا وئرمیرلر.

 

ایكی  كیر  = پارس قومونون آتاسی كوروش

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،