قالب وبلاگ

 آذربایجان ارازیسینده ایلك دؤولت چیلیك عنعنه‌‌لری اۇرمییاگؤلو اطرافیندا یئرلشن ویلایتلرده فوْرمالاشماغاباشلامیشدیر.بۇ ویلایتلره قوْنشولار هله اوْن دؤرد عصردن یۆروشلر ائتمیشلر. ایشغال تهلوكه‌‌سی ایله اۆزلشن اۇرمییاترافی ویلایتلر - زاموا، گیلزان، آللابریا، مئسسی، ماننا، پارسوا،اۇیشدیش،قێزیلبوندا،آندییا، زیكئرتو، سانقیبودو و پۇلوادی بیرلشمك مجبوریتی قارشیسیندا قالمیشلار. واحید دؤولت یاراتماق جهدینی ایلك دفعه‌‌ زاموا ویلایتی‌نین باشچیلاری حیاتا كئچیرمیشلر 881- جی ایلده طایفه باشچیسی نۇر-آداد زاموا ویلایتی داخیلینده بۆتون طایفه لاری بیرلشدیرمیشدیر. واحید دؤولت "ماننا دؤولتی" آدینی آلمیشدیر.

لۇللوبئی-كۇتی طایفه لاری‌نین بیریندن اؤز آدینی گؤتورموش ماننا دؤولتی جنوب-قربده آسسورییا دؤولتی، قربده اۇرارتو دؤولتی، جنوبدا زاقروْئلام قۇروملاری و جنوب-شرقده مادای ویلایتی ایله هم سرحد اوْلموشدور. حربی جهتدن داها گۆجلو اوْلان آسسورییا، اۇرارتو و بابیلیستان ماننا اۆچون بؤیوك تهلوكه‌‌ تؤره‌دیردی. دوْققوز عصرین 80-جی ایللریندن باشلایاراق آسسور قوْشونلاری، دئمك اوْلار، هر ایل ماننانین ویلایتلرینه یۆروشلر تشكیل ائدیر، لاكین گۆجلو مقاومتله اۆزلشیردی.

دوْققوز عصرین سوْنلاریندان باشلایاراق ماننا ایكی جبهه‌ده مۆباریزه آپارماغا مجبور اوْلور: آسسورییا قوْشونلاری ایله برابر، ماننایا اۇرارتو قوْشونلاری دا   یۆروشلرائدیر. ماننادا گۆجلو مركزی حاكمیتین اوْلماماسی، طایفه باشچیلاری‌نین عداوتی اوْنلارا قارشی مۆباریزه‌نی ضعیفله‌دیردی. مۆختلیف كاراكتئرلی ایستئهكاملاری اوْلان ماننالیلار دۆشمنه گۆجلو ضربه‌‌لر وۇروردولار.

  ماننا چارلاری اؤز مۆستقیللیگینی قوْروماق و ارازی بۆتؤولویونو تعمین ائتمك مقصدی ایله دیپلوْماتیك سیلرینی ده داوام ائتدیریردیلر. تخمینن سككیز عصرین 40-جێ ایللرینده ماننا دؤولتی آسسورییا ایله مۆتتفیق اوْلوب اۇرارتویا قارشی مۇحاریبه‌‌یه باشلامیشدیر. بۇ یوْللا اوْ نینكی اؤز مۆستقیللیگینی ساخلامیش، حتی اۇرارتو قوْشونلارینی ایشغال اوْلونموش توْرپاقلاریندان قوْوموشدور.

ماننا دؤولتی‌نین اوْن قۆدرتلی دؤورو چار ایرانزونون حاكمیتی ایللرینه تصادوف ائدیر. ایرانزو هله گنج یاشلانندان خاریجی دۆشمنلرله توْققوشمالاردا ایشتیراك ائتمیش، ماهیر دؤیوشچو و سركرده كیمی اؤزونو گؤسترمیشدیر.

اوْ  همچی‌نین  بیر  سێرا  قییامچی  حاكملرین  اؤنجه  چارینا  قارشی  چێخیشلاری‌نین شاهیدی اوْلموش، بئله چێخیشلارین یاتیریلماسیندا ایشتیراك ائتمیشدیر. 740-جێ ایلده چار اعلان ائدیلن ایرانزو آنلاییردی كی، اؤلكه‌نین مؤوجودلوغونا ان بؤیوك تهلوكه‌‌ آیری-آیری طایفه و ویلایت باشچیلاری‌نین سئپاراتچیلیق مئییللریدیر. اؤلكه‌ده اوْلان پراكنده‌لیك نه ایقتصادیاتی اینكیشاف ائتدیرمه‌یه، نه ده دۆشمنه قارشی مۆباریزه آپارماغا ایمكان وئریردی.

ایرانزو سئپاراتچیلیغین قارشیسینی آلماق اۆچون اؤنجه بۆتون ویلایتلره اؤز جانیشینلرینی باشچی قوْیور. جانیشینلر چارین صادق ممورلاری سێراسیندان تعیین ائدیلیر و دایم مركزی حاكمیتی دستكله‌ییردیلر. جانیشینلیكلر سیستمی‌نین تطبیق ائدیلمه‌سی مركزلشمیش دؤولت قۇرولماسی یوْلوندا ایلك آددیملاردان حساب اوْلونور.

اؤلكه‌ده ثابتلییه نایل اوْلدوقدان سوْنرا ایرانزو ایقتصادی علاقه‌‌لری گۆجلندیریر، اكینچیلیك، مالدارلیق، صنعتكارلیق و تیجارتی اینكیشاف ائتدیریر. اوْ، ساده خالقین حیاتی ایله یاخیندان تانیش ایدی و اوْدور كی ایقتصادی تدبیرلری ایله اوْنلارین گۆزرانینی یاخشیلاشدیرماغا چالیشیر. تصادوفی دئییل كی، ماننادا ایقتصادیاتین بۆتون ساحه‌‌لری سرعتله اینكیشاف ائدیر.

مركزلشمیش دؤولت آپاراتی‌نین قۇرولماسی ساوادلی اینسانلارا اوْلان احتیاجی آرتیریردی و اوْدور كی ایرانزونون حاكمیتی ایللرینده ماننا دؤولتینده یۆزلرجه ممور حاضیرلانمیشدی. قوْنشو ارازیلرده اوْلدوغو كیمی، ماننادا میخی یازیلاردان، بضاده هئروْقلیفلردن ایستیفاده اوْلونوردو.

ایقتصادی اینكیشاف سایه‌سینده دؤولتین گلیرلرینی آرتیران ایرانزو گۆجلو قوْشون یاراتمیشدی.  ماننا  چاری  ایرانزو  قوْشونلارینی  آسسورییا  نۆمونه‌سی  اساسیندا  تشكیل ائتمیش، آت آرابالاری و پییادا دسته‌لری ترتیب ائتمیشدی. ماننا دؤولتی‌نین قوْشونلاری آیری-آیری ویلایتلردن گتیریلن دسته‌لردن عبارت ایدی. دسته‌لر سلاح نؤوعنه گؤره دئییل، هانسی ویلایته منسوب اوْلدوقلارینا گؤره بؤلونوردولر؛ یعنی بیر دسته‌ده هم دؤیوش آرابالاری، هم سۆواریلر، هم ده پییادالار اوْلوردو. ایرانزو پییادا دسته‌لرین اهمیتینی آرتیرمیش، اوْنلاری آغیر سلاحلانمیش و یۆنگول سلاحلانمیش دسته‌لره بؤلموشدو. لاكین دایمی قوْشونلارین اوْلماماسی و دؤولتین حربی قۆووه‌سی‌نین ارازی یێغما دسته‌لریندن تشكیلی مۇحاریبه‌‌لری قێساموددتلی ائدیردی: دؤیوشچولری اكین ساحه‌‌لرینه قایتارماق واجیب ایدی. بۇ عامل هم ده ایرانزونون بیر سركرده كیمی بؤیوك اینسان تلفاتینا گتیرن ایریمیقیاسلی دؤیوشلره گیریشمه‌مه‌سی‌نین اساس سببی ایدی. ایرانزو اساساً سرعتلی رئیدلردن عبارت عملیاتلار كئچیرمیی و دایاق منطقه‌‌لری اوْلان قالالار اینشا ائدیلمه‌سینی اۆستون تۇتوردو.

مركزی حاكمیتین گۆجلنمه‌سی و ایقتصادی اینكیشاف اؤلكه ارازیسینده شهر و  قالالارین  سایی‌نین  آرتماسینا  سبب  اوْلوردو.  دؤولتین  پایتاختی  ایزیرتو  شهری رئگیوْنون ان ایری صنعت و تیجارت مركزلریندن ساییلیردی و ماننانین حربی-اینزیباتی و سییاسی مركزی ایدی. هر بئله یاشاییش منطقه‌‌سی چارین آیری-آیری ویلایتلرده دایاق منطقه‌‌سی اوْلماقلا یئرلی حاكملری نظارت آلتیندا ساخلاماغا و خاریجی دۆشمنه قارشی مۆباریزه آپارماغا ایمكان وئریردی. آرتیق بۇ دؤورده اوْد سیقنالیزاسییاسی سیستمی یارادیلمیشدی: دۆشمنین یاخینلاشدیغینی گؤرن سرحد قالاسی‌نین دؤیوشچولری هۆندور یئرده توْنقال قالاییر و اؤلكه‌نین درینلیكلرینده اوْلان شهر و قالالاری خبردار ائدیردیلر. قالالاردا ایری عرضاق و سلاح آنبارلاری یارادیلمیشدی.

اؤلكه‌نین حربی و ایقتصادی قۆدرتی‌نین آرتماسی ایرانزویا بئین الخالق سیاسته داها فعال قاریشماغا ایمكان وئریردی. دؤولتلراراسی علاقه‌‌لری قۇراركن ایرانزو ایلك نؤوبه‌ده اؤلكه‌سی‌نین ماراقلارینی اۆستون تۇتوردو. آسسورییا دؤولتی ایله دوْستلوق مۆناسیبتلری  یارادان ایرانزو ماننانی رئگیوْنون نۆفوذلو حربی-سییاسی قۆووه‌سینه چئویرمیشدی. اؤز حربی قۆووه‌لری و آسسورییانین مۆتتفیقلیك كؤمه‌یینه آرخالانان ایرانزو  اۇرارتو  ایله  مۇحاریبه‌‌یه  باشلاییر.  قێسا  مدت  عرضینده  اوْنون  قوْشونلاری اوللر اۇرارتو طرفیندن زبت ائدیلمیش اۇرمییا گؤلوندن قربده و شیمالدا یئرلشن توْرپاقلاری گئری قایتاریر. ایرانزونون امری ایله بۇرادا سرحد خطتی بوْیونجا قالالار اینشا اوْلونور. شیمال-شرق ایستیقامتینده ایره‌لیله‌ین ماننا قوْشونلاری خزر دنیزینه  چاتیر  و  اوْنا  "گۆنش  باتان  دنیز"  آدینی  وئریرلر.  شیمال  ایستیقامتینده ماننا دؤیوشچولری آراز چایینادك ایره‌لیله‌ییرلر. قوْنشو دؤولتلرله توْققوشمالاردان قالیب  چێخان  ایرانزو  دؤولتی‌نین  ارازیسینی  خئیلی  گئنیشلندیریر.  بئله‌لیكله،  ماننانین شیمال سرحدلری آراز چایی، جنوب سرحدلری پارسوا ویلایتی، جنوب-شرق سرحدلری میدییا ویلایتی، شرق سرحدلری خزر دنیزینه چاتیر.

ایرانزو 718-جی ایلده وفات ائدنده واریثینه گۆجلو دؤولت قوْیوب گئدیر. ماننا دؤولتی ایقتصادی و مدنی جهتدن یۆكسك اینكیشاف سویه‌سینه چاتمیش، حربی باخیمدان مؤهتشم، قۆدرتلی دؤولته چئوریلمیشدی.

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،