قالب وبلاگ

قافقازلیلار آراسیندا تانینمیش سیاست آدامیدیر: ماورایی-قافقاز سئیمینده (1918) موسلمان فراكسییاسینا صدرلیك ائتمیش، ماوئرایی-قافقاز حؤكومتی‌نین 1918-جی ایلده ترابزونا، سونرا دا باتوما، او زامانكی توركییه نوماینده‌‌لری ایله موزاكیره‌یه گؤندردیگی هئیتلرده ایشتیراك ائتمیشدیر. 

***

1884-جو ایلده باكیدا دوغولموش مممد امین رسولزاده هله گنج ایكن سییاسی حیاتا آتیلمیش، 1903 و 1904-جو ایلدن اعتباراً چار رئژیمی علئیهینه گیزلی فعالیتلرده ایشتیراك ائتمیشدیر. اؤزونون تشكیل ائتدیگی آذربایجانلی گنج اینقیلابچیلار درنه‌یینه باشچیلیق ائتمیشدیر. بو آرادا كونسپیراسییا شرطلری ایچینده ستالینله تماسا گیرمیش و آرالاریندا یاخشی موناسیبتلر تسیس اولونموشدور. 1908-1910-جو ایللرده ایرانداكی مشروته حركاتینا قوشولموش، بورادا ایران دئموكرات پارتییاسی‌نین مركزی كومیته‌سینه داخیل اولموش و بو پارتییانین ایدئولوگییاسینی همین پارتییانین لیدئری سید حسن تاغیزاده (ایران سئناتی‌نین صدری) ایله بیرلیكده ایشله‌میشدیر. 

1910-جو ایلده ایراندا نفوذو قوووتلنن چار حؤكومتی صفارتی‌نین طلب و تضییقی ایله اورانی تركله ایستامبولا گلمیشدیر. بورادا توركییه سییاسی جمعیتلری، او جومله‌‌دن تورك اوجاقلاری ایله برابر چالیشمیش؛ عینی زاماندا بورادان، باكیدا تشكیلاتلانماقدا اولان گیزلی آذربایجان فعالیتیله تماسی داوام ائتدیرمیش و 1911-جی ایلده “موساوات” پارتییاسی‌نین تسیسینی تشویق ائتمیشدیر. 

1913-جو ایلده رومانوولار سولاله‌سی‌نین 300 ایللیك سلطنت یوبیلئیی موناسیبتیله اعلان اولونان افوی عومومیدن ایستیفاده ائده‌رك باكییا قاییتمیش، بورادا هم نشریاتا باشلامیش، هم ده گیزلی “موساوات” پارتییاسی چالیشمالارینا و یاریم گیزلی بیر نئچه تشكیلات و جمعیتلرین فعالیتلرینه مویسسر اولموشدور. 

1915-جی ایلده بیر  دونیا محاربه‌‌سی اسناسیندا باكی حربی قوبئرناتورو طرفیندن حبس ائدیلمیش و 1917-جی ایلده حربی محكمه‌‌یه وئریلمك عذره ایكن روسییادا ظهور ائدن اینقیلاب اوزوندن آزاد اولونموشدور. 

1917-جی ایلده میللی آذربایجان “موساوات” خالق پارتییاسی بیرلشمیش قورولتایی ایله عینی ایلده باكیدا توپلانان قافقاز موسلمانلاری قورولتاییندا قافقاز ایله آذربایجانین روسییادان آیریلاراق موختار و موستقیل اولمالاری تئزیسینی مدافعه‌‌ ائتمیش؛ عینی ایلین مایین 10-دا موسكوادا توپلانان روسییا موسلمانلاری قورولتاییندا روسییانین میللی دؤولتلره پارچالانماسینی ایسته‌ین بیر قرار لاییهه‌سینی قبول ائتدیرمیشدیر. 

بوندان سونرا تیفلیسده توپلانان ماورایی-قافقازین روسییادان آیریلماسینی طلب ائتمیش و بو طلب 1918-جی ایلین فئورالیندا قبول اولونموشدور. 

1918-جی ایل مایین 26-دا ماوئرایی-قافقازین پارچالانماسی اوزوندن آذربایجان میللی شوراسی 1918-جی ایل مایین 28-ده آذربایجان جومهوریتی‌نین ایستیقلالینی اعلان ائتمیش و بو شورانین صدری صیفتیله م.ه.رسولزاده عثمانلی حؤكومتیله بیر موقاویله ایمضالامیشدیر. بو موقاویله‌یه گؤره تورك اوردوسو بولشئویك ایستیلاسی آلتیندا اولان باكی‌نین قورتولوشو اوچون آذربایجان سلاحلی قوووه‌لرینه یاردیم ائتمیشدیر. 

***

جومهوریتین روس بولشئویكلری طرفیندن ایستیلاسیندان سونرا (27 آپرئل 1920) م.ه.رسولزاده حبس اولونور. حبسده ایكن ستالین اونو زیارت ائدیر. نتیجه‌ده موسكوایا آپاریلیر و اورادا ایكی ایل گؤز دوستاغی اولور. 1922-جی ایلده فین كؤرفزی اوزریندن قاچاراق آوروپایا چیخیر، اورادان ایستامبولا گلیر و بورادا نشریات و سییاسی فعالیتینی داوام ائتدیریر. 

دؤوری و داوامسیز نشریاتلا بولشئویك سیاستینی، خصوصن كوممونیستلرین شرق سیاستینی ایفشا ائدیر. سووئت اینتریقالاری ایله دیپلوماتیك دئمارشلاری نتیجه‌سینده ایستامبولو تركه مجبور قالینجا او، اؤز چالیشمالارینی آوروپایا كؤچورور. بورادا “پروموتئی” جمعیتینده (روسییا مظلوم میللتلری‌نین بیرلشمیش جبهه‌سی) و 1934-جو ایلده قافقاز كونفئدئراسییاسی پاكتینی ایمضالایان قافقاز میللتلری بیرلیگینده چالیشیر. روسییا مظلوم میللتلری‌نین مشترك اورقانی اولوب پاریسده فرانسیزجا اینتیشار ائدن “پروموتئی” ژورنالیندا مونتزم مقاله‌لر درج ائتدیریر (1928-1939). 

ایكینجی دونیا محاربه‌‌سی اونو دؤرد ایل یاشادیغی وارشاوادا یاخالاییر. پولشالی دوستلاری ایله بیرلیكده بوخارئسته گلیر. آلمانییانین سووئت روسییاسی ایله باشلانان محاربه‌‌سی اسناسیندا آلمانییا خاریجی ایشلر نوماینده‌‌سی فون شولئنبئرقین (سونرا هیتلئره سوی-قصد حادثه‌‌سینده ایشتیراكینا گؤره اؤلدورولن) دعوتی ایله 1942-جی ایلده قافقازلی دیگر میللتلرین نوماینده‌‌لری ایله بیرلیكده بئرلینه گلیر. قافقازین و او جومله‌‌دن آذربایجان جومهوریتی‌نین موقددراتی اطرافیندا موزاكیره‌لره گیریشیر و ناسیستلرین میللتلرین ایسته‌دیكلرینی آنلاماق قابیلیتیندن محروم اولدوقلارینا، آلمانییا حؤكومتی‌نین آذربایجان خالقی‌نین حاقلارینی تانیماق ایسته‌مه‌دیگینه و میللی قورتولوش هراكاتی‌نین گركلیگینه حؤرمتسیز اولدوقلارینا قناعت گتیره‌رك، آلمانییا سیاستی حاقینداكی منفی دوشونجه‌لرینی 5 آوقوست 1943-جو ایل تاریخلی بیر مئموراندومدا بَیان ائده‌رك بئرلینی تركله بوخارئسته قاییدیر. 

1944-جو ایلده بولشئویكلر بوخارئسته یاخینلاشینجا حادثه‌‌لر اونو قربه چكیلمه‌یه مجبور ائدیر. ایسوئچره‌یه گئتمك اوچون ویزا آلماق ایمكانیندا اولمادیغیندان ایسوئچره سرحددینه یاخین فرئیبورق 1/ب شهرینه گلیر. 1944-جو ایلین اوكتیابر آییندا بو شهر قورخونج هاوا هوجومونا مروز قالدیغیندان او، مركزی آلمانییایا سیغینماغا مجبور اولور. 24 آپرئل 1945-جی ایلده آمئریكا ایشغال منطقه‌‌سینده اولور. نهایت، 1947-جی ایلین سئنتیابریندا توركییه‌یه گله بیلیر و او زاماندان بری آنكارادا یاشاییر. تورك ائنسیكلوپئدییاسیندا چالیشیر. 1951-جی ایلده توركییه جومهوریتی میللی تحصیل نشریاتیندا “آذربایجان شاعری نظامی” آدینا كاپیتال بیر اثری چاپ ائدیلمیشدیر. سووئت روسییاسی و آذربایجان مؤوضولارینا دایر موختلیف مقاله و ریساله‌لری نشر اولونور. كوممونیزم علئیهینده و قافقاز داواسی لئهینده‌كی اینادلی موباریزه‌سینی داوام ائتدیریر. 

بؤلوم لر: محمدامین رسول زاده،