قالب وبلاگ

عابده‌نین اۆزرینده‌كی كیتابه‌دن تۆربه‌نین 1186-جێ ایلده آتابی شمس الدین ائلدگزین اوْغلو محمّد جاهان پهلوانین آروادی مؤمینه خاتی‌نین شرفینه تیكیلدیگی معلوم اوْلور. موْنومئنتال، عظمتلی بیر تیكینتی اوْلان مؤمینه خاتین تۆربه‌سی ناخچیوانا گلن سییاه و عالیملرین دقتینی چوْخدان بری اؤزونه جلب ائتمیش و عابده بیر چوْخ اثرلرده  اؤز  عكسینی  تاپمیشدیر.  هله  اوْن دوْققوز  عصرین  اوللرینده  ناخچیوانا  گلن دۆبوا-دئ موْنپئرئ عابده‌یه دقت یئتیرمیش و اوْنون كیتابه‌لرینی پئتئربورقدا آكادئمیك فرئنه گؤندرمیشدی. اوْ زاماندان بری مۆختلیف عالیم و شرقشوناسلار (شرق- شۆناس خانیكوْو، سییاه دیئلافوا و باشقالاری) تۆربه‌نین اؤزو و كیتابه‌لری حاقیندا اؤز قئیدلرینی درج ائتدیرمیشلر.

مؤمینه خاتین تۆربه‌سی بۆرجواری آذربایجان تۆربه‌لری‌نین ان  گؤركملی  بیر نۆمونه‌سیدیر. زمانمیزه قدر قالمیش حیصه‌سی‌نین هۆندورلویو 26 م اوْلان مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین خاریجی اؤرتویو حاضیردا داغیلمیشدیر. اوْنون دا  سككیز مئتر هۆندورلوكده  اوْلدوغو نظره آلیندیقدا مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین كئچمیشده 34 م هۆندورلویو اوْلان عابدوی بیر تیكینتی اوْلدوغو آیدینلاشیر. عابده یئرالتی حیصه‌‌دن و  یئروستو قۇرغودان عبارتدیر.  یئرالتی سردابه حیصه‌‌سی پلاندا اوْنبوجاقلیدیر. سردابه‌نین قۇرولوشو بۇرادا اوْلدوقجا ماراقلی بیر شكیلده حل ائدیلمیشدیر. مركزده یئرلشمیش سۆتوندان اوْنبوجاقلی‌نین هر كۆنجونه دوْغرو بیر تاغ آتیلمیشدیر.

مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین اساس حیصه‌‌سینی تشكیل ائدن یئروستو عابده خاریجدن اوْنگوشه‌لی، داخیلدن ایسه دایرویدیر. كرپیجدن تیكیلمیش مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین قۇرولوشو یۇسیف كۆسئییر اوْغلو تۆربه‌سینه اوْخشاردیر. یعنی بۇرادا دا تۆربه‌نین بۇجاقلاری چێخینتی شكلینده حل ائدیلمیش، ستهلر ایسه باتیق وضعیت آلمیشدیر. لاكین مؤمینه خاتین  تۆربه‌سینده بۇ مئمارلیق سخئمی اوْلدوقجا زنگین بیر صۇرتده ایشلنمیش و تۆربه‌نین بۆتون ستهلری رسساملیقلا  مئمارلیغین سینتئزی شكلینده  تظاهور ائدیر. مؤمینه خاتین تۆربه‌سی ستهلری‌نین و بۇجاقلاری‌نین كیتابه و هنده‌سی اوْرنامئنتدن عبارت اوْلان بزیی، گج اۆزرینده‌كی نباتی تصویرلری اؤزو-اؤزلویونده موْنوْقرافیك بیر اثرین مؤوضوسونو تشكیل ائده بیلر. لاكین بیز بۇرادا بۇ اوْرنامئنت بزه‌ییندن و كیتابه‌لردن عۆمومی شكیلده بحث ائده‌جییك. تۆربه‌نین بۇجاقلارینداكی چێخینتیلار اساس اعتباریله كۇفی خطله ایشلنمیش كیتابه ایله اؤرتولموشدور. بۇ كیتابه‌لرین تۆربه‌نین عۆمومی قۇرولوشوندا نه درجه‌‌ اهمیتلی مؤوقئ تۇتدوغونو گؤسترمك اۆچون تكجه اوْنو قئید ائتمك كیفایتدیر كی، بۇ كیتابه‌لرین عۆمومی اۇزونلوغو 500 م-ه چاتیر.

مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین اۆزرینده‌كی اوْرنامئنت بزیی صنعتكارین تۆكنمز فانتازییایا مالیك اوْلدوغونو گؤستریر. بۆتون ستهلرین اوْرنامئنتی مۆختلیفدیر. صنعتكار تكرارا یوْل وئرمه‌میشدیر. لاكین اوْنون مهارتی اوْراسیندادیر كی، مۆختلیفلیكله برابر بۆتون اوْرنامئنتلری عینی سجیه‌ده یاراتمیش و بئله‌لیكله، عابده‌نین عۆمومی وحدتینی ساخلایا بیلمیشدیر.ستهلرین  هنده‌سی  اوْرنامئنتی‌نین  اساسینی  چوْخوجلو  اۇلدوز  و اوْندان گئدن سۆواری خطلر تشكیل ائدیر. بۇرادا 5، 6، 8 اۇجلو اۇلدوزلارا و 6،8 بۇجاقلی قۇرولوشلارا تصادوف ائدیریك.

تۆربه‌نین آنجاق قرب ستهی باشقا شكیلده حل ائدیلمیشدیر. بۇرادا سته ایكی یئره بؤلونموش، آشاغی حیصه‌‌سینده گیریش قاپیسی باشتاغ شكلینده حل ائدیلمیش، یۇخاری حیصه‌‌سینده، باشقا ستهلرده اوْلدوغو كیمی، اوْرنامئنتال بزك وئریلمیشدیر. مئمارین آدینی و عابده‌نین اینشاات تاریخینی گؤسترن كیتابه‌لر تۆربه‌نین قرب ستهینده، پوْرتالدان یۇخاریدا گؤستریلمیشدیر. مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین یۇخاری حیصه‌‌سینده‌كی قۇرشاق بۆتون ستهلری علاقه‌‌لندیریر و اوْرادا یئرلشدیریلمیش كۇفی خطتین فیروزیی كاشی یئرلی اۆزرینده اوْلماسی بۇ كیتابه قۇرشاغینی بینانین اهمیتلی بیر كوْمپوْزیسییا اِلِمِنتینه چئویریر.

مؤمینه خاتین تۆربه‌سی‌نین داخیلینده یئگانه بزك اۆنسورو تۆربه‌نین گۆنبزی‌نین ایچ طرفینده یئرلشدیریلمیش دؤرد بؤیوك قؤنچه‌دیر. دایروی شكیلده اوْلان بۇ قؤنچه‌لرین  ایچریسینده  نباتی  ناخیشلی  رسملر  و  سوْن  زامانلار  آیدینلاشدیریلمیش یازیلار اوْرنامئنت شكلینده یئرلشدیریلمیشدیر. بۇرادا الله، عؤمر، اوْسمان، الی سؤزلری‌نین یازیلمیش اوْلدوغونو احتیمال ائتمه‌یه ایمكان وئریر. گؤرونور كی، مئمار اؤز آدینی دا بۇ دینی شخصیتلرین آدی ایله بیرلشدیرمیشدیر. اوْنو دا خۆصوصیله قئید ائتمك لازیمدیر كی، بیرینجی خلیفه ابوبكرین آدینین مئمارین آتاسی‌نین آدی ایله عینی اوْلماسی صنعتكاری بئله مۆرككب كوْمپوْزیسییا یاراتماغا سؤوق ائتمیشدیر.

معلومدور كی، اوْن ایكی عصردن چوْخ سوْنرا دا عجمی‌نین ناخچیوانداكی عابده‌لری مۆختلیف صنعتكارلارا نینكی اؤلكه داخیلینده و حتی آذربایجانین سرحدلریندن اۇزاقلاردا دا بیر نۆمونه اوْلاراق قالیردی. عجمی ابوبكرین اثرلری‌نین یاخین شرق

اؤلكلرینده‌كی تأثیر قۆووه‌سینی گؤسترمه‌یه مشهور  آلمان شرقشوناسی ائرنیست دیتسین "تۆرك صنعتی تاریخی" اثرینده ایره‌لی سۆردویو مۆلاهیزه چوْخ یاخشی مثال اوْلا بیلر. اوْ، مشهور تۆرك مئماری سینانین یارادیجیلیغیندان بحث ائدركن دئییر كی، سینانین ایستانبولدا تیكدیگی بعضی تۆربه‌لر، شۆبهه‌سیز كی، ناخچیوان تۆربه‌لری‌نین تأثیری نتیجه‌سینده عمله گلمیشدیر. سینانین ناخچیوان عابده‌لری ایله نئجه تانیش اوْلدوغونو ایضاه ائدركن دیتس قئید ائدیردی كی، سینان اوْردو مۆهندیسی صیفتی ایله اوْن آلتی عصرده یئنیچریلرین صفرلرینده ایشتیراك ائتمیش و ناخچیواندا اوْلموشدور.

تۆرك تدقیقاتچیلاری دا بۇنو قبول ائدیرلر. مئمار ودات دالوْكای "توْپلومچو سینان" آدلی مقاله‌سینده سینانین ایستانبولداكی خوْسروْو پاشا تۆربه‌سیندن بحث ائدركن "آتابیلردن قالما گۆنبزلردن بیر نفس گلیر" - دئیه یازیر. البته‌‌، عجمی‌نین بانیسی  اوْلدوغو  ناخچیوان مئمارلیق مكتبی ناخچیوانین اطرافیندا  اوْلان  و  بۇ مكتبین تأثیر دایره‌سینه داخیل اوْلان ساحه‌‌ده اؤزونو داها چوْخ گؤستریر. بۇ تأثیر بضا بیرباشا عینی فوْرمالارین و كوْمپوْزیسییا اۆصوللاری‌نین تطبیقی شكلینده، بضا ایسه بۇ و یا باشقا مئمارلیق اۆصولونون دیَیشدیریلمیش شكیلده ایشله‌دیلمه‌سی حالیندا تظاهور ائدیر.

بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،