قالب وبلاگ

بۇ دؤورده فوْرمالاشمیش آران، ناخچیوان، شیروان، آبشئروْن مئمارلیق مكتبلریندن بحث ائتمك اوْلار.

آران مئمارلیق مكتبی. بۇ مئمارلیق مكتبلری‌نین ایچریسینده ایلك مئمارلیق مكتبی آران مئمارلیق مكتبی اوْلموشدور. آذربایجان عرب خیلافتی‌نین تركیبینه داخیل اوْلدوغو زامان برده هله مشهور بیر شهر ایدی. بۇرادا گؤركملی مئمارلیق عابده‌لری‌نین تیكیلدیگی حاقیندا منبع‌لر معلومات وئریر. یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز كیمی، قدیم مئمارلیق عنعنه‌‌لری ایله ایسلامیتدن گلن تیپوْلوْژی خۆسو- سیتلرین بیرلشمه‌سی نتیجه‌سینده فوْرمالاشان اوْرتا عصر آذربایجان مئمارلیغی‌نین ایلك رۆشئیملری بۇرادا اؤزونو گؤستریر. بیر سؤزله، برده ایسلامیتین تأثیری ایله یئنی ایستی- قامتده  اینكیشاف ائدن آذربایجان مئمارلیغی‌نین تشككول تاپماغا باشلادیغی مرحله ایدی. برده‌ده عمله گلن مئمارلیق ایستیقامتی، اؤلكه‌ده فئوْدال دؤولتلری‌نین مۆستقیللشمه‌سی پروْسئسینده، یئرلی عنعنه‌‌لرین گۆجلنمه‌سی ارفه‌سینده باشلاییر. محض بۇ شرایطده آران مئمارلیق مكتبی عمله گلمكده ایدی. برده‌ده‌كی اینشاات تئكنیكاسی، شهرسالما عنعنه‌‌لری داها سوْنرا، شۆبهه‌سیز كی، گنجه‌ده داوام ائتدیریلیر. اوْن عصرده گنجه‌ده شددادیلرین آپاردیغی گئنیش اینشاات بۇ شهری آذربایجانین گؤركملی مئمارلیق مركزینه چئویریر. هله برده‌ده عمله گلمه‌یه باشلایان اۆسلوب جهتلری گنجه‌ده داها باریز شكیلده فوْرمالاشیر. برده و گنجه اطرافیندا فوْرمالاشمیش آران مئمارلیق مكتبی اؤز تأثیر دایره‌سینی گئنیشلندیره‌رك دئمك اوْلار كی، آذربایجانین بۆتون اوْرتا حیصه‌‌سینه یاییلیر.

اوْن بیر عصردن باشلایاراق، بئیلقان و داها سوْنرا شمكیر شهرلری ده اهمیتلی مئمارلیق مركزینه چئوریلیر. بئله‌لیكله، آران مئمارلیق مكتبی‌نین احاطه‌‌ دایره‌سی خئیلی گئنیشلنمیش اوْلدو. معلومدور كی، آران مئمارلیق مكتبی‌نین بۇ زامان اساس مركزلریندن اوْلان شمكیر و گنجه موْنقوْل ایشغالیندان سوْنرا تامامیله داغیدیلمیش و سوْنرالار بیر داها اولكی وضعیتینه قاییدا بیلمه‌میشدی. تأسف كی، آران مئمارلیق مكتبینه داخیل اوْلان شهرلر و اوْنلارین عابده‌لری تامامیله داغیدیلدیغی اۆچون الیمیزده كیفایت قدر فاكتیك ماتئریال و كیتابه‌لر یوْخدور. لاكین آران مئمارلیق مكتبینه داخیل اوْلان مئمارلارین فعالیتی حاقیندا الیمیزده ماراقلی بیر فاكت واردیر. تۆركییه‌نین آماسییا  شهرینده‌كی مسجیدین هاساری اۆزرینده‌كی  كیتابه‌ده  اوْنون  1236- 1246- جێ ایللرده آرانلی صنعتكار طرفیندن تیكیلدیگی قئید ائدیلمیشدیر. آذربایجان مئمارلیغی اۆچون سوْن درجه‌‌ اهمیتلی اوْلان بۇ فاكت، عینی زاماندا كیتابه‌ده گؤستریلن ایل اعتباریله ده اوْلدوقجا اهمیتلیدیر. آدی محمود اوْغلو محمّد اوْلان بۇ صنعتكار محض موْنقوْل ایشغالیندان سوْنرا وطنینی ترك ائده‌رك تۆركییه‌یه كؤچموش و اوْرادا اؤز صنعتكارلیق فعالیتینی داوام ائتدیرمیشدیر. دئمه‌لی، ماهیتی اعتباریله آران مئمارلیق مكتبی موْنقوْل ایستیلاسیندان سوْنرا اؤز اولكی بؤیوك اهمیتینی ایتیریر و بۇرادا یئتیشمیش مئمارلار آذربایجانین باشقا یئرلرینه و گؤردویوموز كیمی، حتی باشقا اؤلكلره كؤچ ائدیرلر.

آران مكتبی‌نین سجیوی خۆصوصیتلرینی بئله عۆمومیلشدیرمك اوْلار: آرران مئمارلیق مكتبی بیر سێرا جهتلریله یاخشی اؤیره‌نیلمیش ناخچیوان مئمارلیق مكتبینه اوْخشاردیر. بۇ یاخینلیق چوْخ احتیمال كی، آران مكتبی‌نین ناخچیوان مئمارلیق مكتبینه تأثیری ایله ایضاه ائدیلمه‌لیدیر. بۇ یاخینلیق هر شئیدن اول عینی اینشاات ماتئریالی‌نین تطبیقیله ایضاه ائدیلمه‌لیدیر. هر ایكی مئمارلیق مكتبینده اینشاات ماتئریالی كرپیج ایدی. آران مئمارلیغیمیزین اهمیتلی خۆصوصیتلریندن بیری دیوار هؤرگوسونون سجیوی جهتلریدیر. مئمارلیق تاریخینده گنجه هؤرگوسو آدی ایله تانینان بۇ هؤرگونون اساس خۆصوصیتی چایداشی ایله كرپیجی بیرلیكده مۆعیین ناخیش شكلینده ایشله‌دیلمه‌سیدیر. گنجه‌ده بۇ هؤرگو چایداشی‌نین اطرافینی چرچیوله‌ین كرپیج شكلینده تظاهور ائدیر. شمكیرده ایسه بۇ هؤرگو داها الوان شكیل آلیر. بۇرادا كرپیج و چایداشی ایله یاناشی، هؤرگویه آغ داش دا داخیل اوْلور. بئله‌لیكله، آران هؤرگوسو رنگارنگلیك كسب ائدیر،پوْلیخروْمیك اوْلور. ایندی جسارتله دئمك اوْلار كی، ناخچیوان مئمارلیق مكتبینده اوْن ایكی عصردن باشلایاراق، رنگلی كاشی ایشله‌دیلمه‌سی ایله علاقه دار اوْلان رنگارنگلیك داها اول آران مئمارلیغیندا عنعنه‌‌ شكلینی آلمیشدیر.

ناخچیوان مئمارلیق مكتبی. آذربایجان مئمارلیغی تاریخینه دایر آراشدیرمالاردا ایلك دفعه‌‌ بیر مئمارلیق مكتبی كیمی تانینان ناخچیوان مئمارلیق مكتبی اوْلموشدور. بۇنون اساس سببی ناخچیوان مئمارلیق مكتبینه مخصوص اوْلان صنعتكارلارین آدینی داشییان كیتابه‌لرین دؤوروموزه قدر گلیب چاتماسیدیر. 1162- جی ایل تاریخلی ناخچیوانداكی كۆسئییر اوْغلو یۇسیفین تۆربه‌سی اۆزرینده‌كی كیتابه‌ده بۇ بینانین مۆلیفی عجمی ابوبكر اوْغلو اؤزونو ناخچیوانلی مئمار آدلاندیریر.

تخمینن اوْن ایكی عصرین اوللرینده ناخچیوان شهری‌نین اهمیتی‌نین آرتماسی ایله  علاقه دار اوْلاراق بۇرادا صنعتكارلیق و اینشاات خئیلی گئنیشله‌نیر. یئرلی عنعنه‌‌لر بۇرادا آذربایجان مئمارلیغی ایله بیرلشه‌رك اؤزونه خاس سیماسی اوْلان بیر مئمارلیق- بدیی مكتب یارادیر. ایندی دئمك اوْلار كی، ناخچیوان مئمارلیق مكتبی‌نین یارانماسی‌نین منبع‌لریندن بیری ده یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز آران مئمارلیغی داخیلینده عمله گلن خۆصوصیتلر ایدی. قێسا بیر مدت عرضینده ناخچیوانلی صنعتكارلارنینكیقارشیلاریندادۇران مئمارلیق- اینشاات پروْبلئملرینی مۆوفقیتله حل ائتمك سویه‌سینه قالخیرلار و حتی اوْ دؤورده آذربایجان مئمارلیغی‌نین ان یۆكسك زیروه‌لرینی تشكیل ائدن اثرلر یاراتماغا نایل اوْلورلار.

ناخچیوان مئمارلیق مكتبی اۆچون كرپیج هؤرگوسو، كرپیجدن قۇراشدیریلمیش اینشاات قۇرولوشلاری، مۆختلیف بیچیملی كرپیجین مهارتله تطبیقی و كرپیجین بیررنگلی یئكنسقلیگیندن اۇزاقلاشماق اۆچون رنگلی كاشی و گج اۆنسورلری‌نین مئمارلیق بزه‌یینه داخیل ائدیلمه‌سی سجیویدیر.

بینالارین كوْمپوْزیسییا و هجم قۇرولوشوندا دا ناخچیوان مئمارلاری عۆمومشرق مئمارلیغیندا گؤركملی یئر تۇتا بیلن اۆصوللار یارادیر و تطبیق ائدیرلر. ناخچیوان مئمارلیق كوْمپوْزیسییالاری اۆچون موْنومئنتاللیقلا برابر ظریفلیك ده دقتی جلب ائدن بیر خۆصوصیتدیر. ناخچیوان صنعتكارلاری‌نین هنده‌سی اوْرنامئنت قۇرولوشو یاراتماق مهارتلری و اینشااتدا اوْندان چوْخ ثمره‌‌لی یوْللارلا ایستیفاده ائدیلمه‌سی ده بۇ مكتبین داخیلینده یارادیلان مئمارلیق-اینشاات اۆصوللارینا داخیلدیر.

بؤیوك مئمار عجمی ابوبكر اوْغلو ناخچیوانی ناخچیواندا آنادان اوْلموش، اوْرادا  یاشامیش و یاراتمیشدیر. ناخچیوان مئمارلیق مكتبی‌نین بانیسی و ان گؤركملی سیماسی اوْلاراق عجمی ناخچیوانی اوْرتا عصر آذربایجان مئمارلیغی‌نین اینكیشافیندا درین و سیلینمز ایزلر بۇراخمیش، اؤزوندن سوْنراكی آذربایجان مئمارلیق صنعتینه ایستیقامتوئریجی تأثیر گؤسترمیشدیر. گؤركملی صنعتكارین یاخین شرق اؤلكلرینده‌كی مئمارلیق فعالیتینه ده تأثیر اوْلدوغو آسانلیقلا ایزله‌نیر.

قربده  مئمارلیق  اثرلری‌نین هله آنوْنیم  شكیلده  یارادیلدیغی واختدا عجمی ابوبكر اوْغلو باریز فردی یارادیجیلیق سیماسی اوْلان نهنگ بیر صنعتكار كیمی یۆكسه‌لیر. یۇسیف كۆسئییر اوْغلونون تۆربه‌سی. ناخچیوان شهرینده، خالق آراسیندا "آتابابا گۆنبزی" آدی ایله مشهور اوْلان تۆربه 8  یۆز ایللیك  یاشینی تاماملاماسینا باخمایاراق، هله ده ناخچیوانین مركزینده یۆكسه‌لیر. عابده یئرالتی سردابه‌دن و یئروستو بۆرجواری حیصه‌‌دن عبارتدیر. سردابه پلاندا سككیزبوجاقلی شكلینده‌دیر. عابده‌نین یئروستو حیصه‌‌سی ده داخیلدن و خاریجدن سككیزبوجاقلی شكلینده‌دیر.

تۆربه‌نین سككیزبوجاقلی گؤوده‌سی پیرامیداشه‌كیللی كرپیج گۆنبزله اؤرتولموشدور. داخیلده ایسه تۆربه‌نین گۆنبزی چاتماتاغ شكیللی گۆنبزله اؤرتولموشدور. بئله‌لیكله، یۇسیف كۆسئییر اوْغلونون تۆربه‌سینده بیز ایكیقات گۆنبز قۇرولوشونون ان گؤركملی، بیزیم زمانمیزه قدر اولكی شكلینی مۆحافیظه‌‌ ائتمیش بیر نۆمونه‌سینی گؤروروك.

تۆربه‌نین بۆتون سككیز ستهی مۆختلیف شكیللی هنده‌سی اوْرنامئنتله بضامیشدیر. بۇ اوْرنامئنتلر كیچیك كرپیجلردن قۇراشدیریلمیش، سوْنرا گج مهلولو ایله تاوالار شكلینده بركیدیله‌رك ستهلرین اۆزرینده مؤحكملندیریلمیشدیر. قۇرولوشو اعتباریله تۆربه‌نین یالنیز بیر ستهی، قرب طرفه باخان ستهی، باشقا شكیلده حل ائدیلمیشدیر. بۇرادا تۆربه‌نین گیریش قاپیسی یئرلشدیریلمیشدیر. چاتماتاغ شكیللی بۇ قاپی اۆزرینده هاشییه‌لر فوْرماسیندا  وئریلمیش  همین  حیصه‌‌  چێخینتیلار  واسطه‌‌سیله بیر پوْرتال شكلینی آلمیشدیر. تۆربه‌نین ریس، خوْجا یۇسیف كۆسئییر اوْغلو اۆچون هیجری 557-جی ایلده، یعنی میلادی 1162- جی ایلده تیكیلدیگینی گؤسترن كیتابه بۇ ستهین یۇخاری حیصه‌‌سینده یئرلشدیریلمیشدیر.

تۆربه‌نین ستهلریندن یۇخاری حیصه‌‌ قۇرشاق شكلینده آیریلمیش و بۇرادا دا كیتابه یئرلشدیریلمیشدیر. كۇفی خطله یازیلمیش بۇ كیتابه‌نین گیریش قاپیسیندان سوْل طرفده‌كی حیصه‌‌سینده مئمارین آدی یازیلمیشدیر: "ناخچیوانلی مئمار عجمی ابوبكر اوْغلو".

بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،