قالب وبلاگ

سۇلو بوْیا اۆصولونو آندیران گۆل-چیچك رسملری آراسیندا یئرلشدیریلمیش بۇ سۆژئت اوْن آلتی  یۆزیللیكده بدیی آذربایجان پارچالارینداكی تصویرلری خاتیرلادیر. سۆژئت كاراكتئری داشییان رسملی كوْمپوْزیسییالارا بۇ دؤورده بیز اساساً بئیلقان ساخسی ممولاتلاریندا راست گلیریك. گنجه و باكی كئرامیكاسیندا ایسه عادتا بیر-بیری ایله باغلی اوْلمایان آیری- آیری اینسان و حئیوان فیقورلارینا تصادوف ائدیلیر. اگر بیز اوْن بیر-اوْن ایكی یۆزیللیكلرده  ساخسی  ممولاتلاری  اۆزرینده تطبیق اوْلونموش  تصویرلرین مظمونونا نظر سالساق، اوْنلارین هله ده ایلك اوْرتا عصر آذربایجان اینجه‌سنتینده گئنیش یاییلمیش مؤوضولارلا قیدالاندیغینی گؤرریك. بۇنا مثال شیرسیز ساخسی ممولاتلاری اۆزرینده تئز-تئز تصادوف  ائدیلن ستیلیزه  اوْلونموش  آسلان رسمینی، شیرلی قابلارین بزكلری  ایچریسینده گئنیش یاییلمیش ایتی جایناقلی قۇش و یا وحشی بیر حئیوانی اوْخلا وۇران جنگاور رسمینی و س.  گؤسترمك اوْلار. آخیرینجی رسم كئچمیشده ساسانی مئتاللاری اۆزرینده ان چوْخ یاییلمیش سۆژئتلردندیر.

سوْن زامانلارا كیمی بئله حساب اوْلونوردو كی، آذربایجاندا بۇ دؤورده سۆژئت صحنه‌‌لی شیرلی ممولات آنجاق بئیلقان شهرینده ایستئهسال ائدیلیردی. لاكین سوْن واختلاردا آپاریلان آرخئوْلوْژی قاضینتیلار بۇ فیكرین یانلیش اوْلدوغونو گؤستریر. شاماخی شهرینده‌كی آرخئوْلوْژی تدقیقاتلار زامانی اۆزرینده اوْرتا عصر دؤیوشچوسونون ال و قوْل حیصه‌‌لری رسم اوْلونموش  بیر شیرلی قاب پارچاسی آشكار ائدیلمیشدیر. تاریخ علملری دوْكتوْرو ه.جدی‌نین فیكرینجه، اوْن بیر یۆزیللییه عاید ائدیلن بۇ ساخسی پارچاسیندا اوْ دؤورده شیرواندا ایشلنن حربی گئییم فوْرماسی نۆماییش ائتدیریلیب.

اوْن ایكی-اوْن اۆچ یۆزیللیكلرین اوللرینده شیرلی ممولاتلا یاناشی، سۆژئت تیپلی تصویرلره شیرسیز كئرامیكا اۆزرینده ده راست گلینیر. بۇنلاردان ان دقتلاییقلیسی حاضیردا نظامی آدینا گنجه تاریخ- اؤلكشوناسلیق مۇزئیینده ساخلانیلان بیر كوْنوسواری گیل قابدیر. قابین قییمتلی جهتلریندن بیری ده اوْندادیر كی، بۇرادا "منی اۇنوتماماق  اۆچون  جاهان  پهلوانا"سؤزلری یازیلمیشدیر.یازیدان بئله بیرنتیجه‌یه گلمك اوْلور كی، همین اشیا اوْن ایكی یۆزیللیگین ایكی یاریسیندا حاضیرلانمیشدیر. بۇ یازینی اوْخوموش فیلوْلوْگییا علملری نامیزه‌دی ابولفز حسینی‌نین فیكرینجه، همین قاب هدیه‌‌ كیمی ائلدگیز دؤولتی‌نین باشچیسی مشهور آتابی محمّد جاهان پهلوانا (1175- 1186) تقدیم ائدیلمك اۆچون حاضیرلانمیشدیر.

قابداكی یازی و رسملر شرقین بیر چوْخ صنعتكارلیق مركزلرینده ایستئهسال اوْلونان بئله فوْرمالی ممولاتین  هانسی مقصدلر اۆچون ایشلنمه‌سی كیمی مۆباهیسه‌لی مثلاین حلینی یۆنگوللشدیریر. چوْخ گۆمان كی، بئله قابلار مۆختلیف باهالی مایعلرین،ایلك نؤوبه‌ده قییمتلی عطیرلرین اۇزاق مسافه‌لره داشینماسی اۆچون ایستیفاده ائدیلیردی.

اوْن اۆچ یۆزیللیكده آذربایجان ارازیسینده موْنقوْللارین ویرانئدیجی یۆروشلری نتیجه‌سینده  اؤلكه‌نین اقتصادی-اجتماعی حیاتیندا اینكیشاف دایانیر.مۆهومسنتكارلیق اركزلری اوْلان بئیلقان، گنجه، قبله و ب. تنززوله اۇغراییر. بیر چوْخ صنعت ساحه‌‌لرینده ایستئهسال دایانیر و یا آزالیر. بۇ حال خۆصوصیله سۆژئتلی كئرامیكا ایستئهسالینا عایددیر. موْنقوْللارین یۆروشلریندن سوْنرا آذربایجاندا اۇزون مدت هئچ بیر سۆژئتلی ممولاتا راست گلینمیر. آنجاق اوْن اۆچ یۆزیللیگین آخیری - اوْن دؤرد یۆزیللیگین اوللرینده آذربایجاندا بۇ صنعت ساحه‌سی‌نین ایستئهسالی دیرچه‌لیر.

بۇ دؤورده آذربایجان و اوْنون جنوب شهرلری یاخین و اوْرتا شرق عالمینده آپاریجی مؤوقئلری اله كئچیریر. بۇ، ایلك نؤوبه‌ده، اؤلكه‌نین نهنگ ائلخانی دؤولتی‌نین مركزینه چئوریلمه‌سی و جنوبی آذربایجان شهرلریندن ماراغانین، تبریزین، سۇلطانیه‌نین همین دؤولتین پایتاخت شهرلری  اوْلماسی ایله علاقه دارایدی. بۇ شهرلردن خۆصوصیله تبریزی قئید ائتمك لازیمدیر. ائلخانی دؤولتی‌نین پایتاختی اوْلان بۇ شهر همین ایللرده اؤزونون چیچكلنمه دؤورونو كئچیریردی. دئمك اوْلار كی، ائله بیر صنعت ساحه‌‌سی یوْخ ایدی كی، بۇ شهرده اینكیشاف ائتمه‌سین. شهرده یاخین و اوْرتا شرق علم عالمی‌نین ان پارلاق نۇماینده‌‌لری مشهور صنعت و سؤز اۇستالاری یاشاییردی. بئله شرایطده شهرده یۆكسك سرعتله بدیی یارادیجیلیق اینكیشاف ائدیر، یۆكسك كئیفیتلی تصویری صنعت نۆمونه‌لری یارادیلیردی. بۇ باخیمدان تبریز شهرینده ایستئهسال اوْلونان سۆژئتلی كئرامیكادقتلاییقدیر. اوْنلاردان بیرینی نظردن كئچیرك.

اوْن اۆچ یۆزیللیگین سوْنوندا حاضیرلانمیش بۇ قابدا دؤولتلی بیر آتلی فیقورو (بۇنو اوْنون قوْللارینا باغلانمیش سارغیلاردان بیلمك اوْلار) تصویر اوْلونموشدور. آتلی‌نین گیرده صیفتی، خێردا گؤزلری، نؤقطه‌‌لرله گؤستریلمیش بۇرنو و آغزی واردیر. آتلی‌نین باشیندا شیش پاپاق، اینینده خالات و شالوار، آیاقلاریندا بالاجا چكمه‌لر واردیر. آتلی‌نین پاپاغی آلتیندان ایكی اۇزون هؤروك گؤرونور. بۇرادا تصویر اوْلونموش شخصین تیپی، اینینده‌كی گئییم اوْنون دؤولتلی كؤچری ایان اوْلدوغونو گؤستریر.

كوْمپوْزیسییادا وئریلمیش آت فیقورو خۆصوصیله جازیبدار  ایشلنمیشدیر. اوْنون تصویرینده جانلی دینامیكا دۇیولور. آت ائله بیل اؤز یئرینده اوْیناییر.صنعتكاربۇنا اوْنون آیاقلاری‌نین حركتده، اوْیناق طرزده ایشلنمه‌سی ایله نایل اوْلا بیلمیشدیر.

مركزده وئریلن بۇ صحنه‌‌ ائنسیز دَ‌ییرمان زوْلاقلا چرچیوه‌له‌نیب، همین زوْلاقدا آیاقلارینی قاتلایاراق اوْتورموش یئددی اینسان فیقورو وئریلمیشدیر. اوْنلارین عینی طرزده، عینی گئییمده اوْلماسی، آرالارینداكی مسافه‌نین بیرلیگی بۇ فیقورلارا تصویری دئییل، دئكوْراتیو اوْرنامئنتال مظمون وئریر. بۇ زوْلاق و اوْرادا تصویر اوْلونموش اوْبرازلار مركزده‌كی صحنه‌‌نی تارازلاشدیریب عۆمومی كوْمپوْزیسییایا بۆتؤولوك وئریر. قابداكی تصویرلر اوْ دؤورده‌كی مینیاتور بوْیاكارلیغین اوْبرازلاری ایله اوْخشارلیق تشكیل ائدیر و اوْنلارین هر ایكیسینده واحید بدیی اۆسلوبون اوْلماسی نظره چارپیر.

جنوبی آذربایجان ارازیسیندن تاپیلان داها بیر قاب دا دقتلاییقدیر. بۇ، اوْن دؤرد یۆزیللیگین اولینده سۇلطانیه شهرینده حاضیرلانمیش و حاضیردا لوْندوْندا جناب كئیرین كوْللئكسییاسیندا ساخلانیلیر. مۆتخصیصلریمیزین  فیكرینجه،  بۇرادا داهی شاعریمیز نظامی گنجوی‌نین "خوْسروْو و شیرین" پوْئماسی‌نین اساس قهرمانلاری خوْسروْو، شیرین و فرهاد تصویر اوْلونوبلار. صحنه‌‌ آغ و گؤی رنگلرله ایشلنمیش زنگین نباتی فوْن اۆزرینده ایجرا ائدیلمیشدیر. بۇ فوْنو نیزامسیز حالدا سپه‌لنمیش  خێردا  گۆل،  یارپاق  و  قوْللو-بۇداقلی بیتكی رسملری  تشكیل  ائدیر. كوْمپوْزیسییانین  مركزینده  شیرین،  سوْلوندا  زرلی  ناخیشلی پالتار  گئیمیش  خوْسروْو، ساغیندا ایسه بیر قدر آرالی فرهاد تصویر اوْلونموشدور. سۆژئتین یۆكسك اۇستالیقلا ایشلنمه‌سی و  نباتی اوْرنامئنتین زنگینلیگی حادثه‌‌نین گؤزل بیر باغدا، طبیعت قوْینوندا باش وئردیگینی  آندیریر. صحنه‌‌نین رنگ  پالیتراسی‌نین  گؤی، ماوی و آغ بوْیالاردان  عبارت اوْلماسی كوْمپوْزیسییایا ثابت، دۇرغون كاراكتئر باغیشلاییر. بۇ قابداكی صحنه‌‌نین ایشلنمه‌سینده ایران اۇستالاری‌نین مۆعیین تأثیری دۇیولور. بۇنا باخمایاراق، هم سۆژئتین اؤزو، هم ده بۇراداكی اوْبرازلارین گئییم و بزكلری همین قابین آذربایجان صنعتكارلاری‌نین زحمتی‌نین محصولو اوْلدوغونو گؤستریر. بئله تیپلی صحنه‌‌لره همین دؤور آذربایجان مینیاتورلرینده ده راست گلمك اوْلور.

آراشدیرمالار گؤستریر كی، آذربایجاندا بۇ عصرلرده میشتده گئنیش ایستیفاده ائدیلن ساخسی ممولاتلاری ایله یاناشی، مۆختلیف فوْرمالی بدیی كاشیلار دا ایستئهسال ائدیلمیشدیر. بۇ نؤو ممولات اساس اعتباریله مئمارلیق ساحه‌‌سینده ایستیفاده ائدیلمیش و آذربایجانین بیر چوْخ شهرلرینده‌كی مسجیدلرده، حاماملاردا، سارایلاردا و س. یئرلرده ایشله‌دیلمیشدیر.عرب تاریخچیلریندن مۆقدسی، هموی و باشقالاری آذربایجان شهرلرینده بیشمیش كرپیجدن تیكیلمیش و كاشیلارلا بزه‌دیلمیش بینالارین اوْلماسینی خبر وئریرلر. اوْن ایكی عصرین آخیری و اوْن اۆچ عصرین اوللرینده یاشامیش و شخصاً تبریزده اوْلموش یاقوت هموی یازیر كی، تبریز چوْخ اهالییه مالیك گؤزل شهر اوْلوب، كرپیجدن تیكیلمیش ائولری كاشیلارلا بزه‌دیلمیشدیر.

آذربایجاندا كوْبالت فیلیزی‌نین كۆللی میقداردا اوْلماسی و بۇ دؤورده اوْندان فیروزیی شیر اۆچون ثمره‌‌لی ایستیفاده ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده خۆصوصی كاشیلارین ایستئهسالی گئنیشله‌نیردی. چۆنكی مئمارلیق عابده‌لری‌نین خاریجی و داخیلی ترتیباتیندا بۇ كاشیلاردان گئنیش ایستیفاده ائدیلیردی. تبریزده، اردبیلده، ناخچیواندا، برده‌ده و شیروانین بعضی یئرلرینده تیكیلمیش مسجیدلرین، تۆربه‌لرین، حامام و بینالارین بدیی ترتیباتیندا ایشلنمیش  مۆختلیف  رنگلی (خۆصوصن  آبی، گؤی، فیروزیی)  كاشیلارین نۆمونه‌لری هله ایندییه قدر قالمیشدیر.

عمومیتله، آذربایجان مئمارلیق عابده‌لری‌نین بدیی ترتیباتیندا تطبیق اوْلونان كاشیلار اؤز فوْرمالارینا گؤره ایكی بؤیوك قروپابؤلونور.بۇنلاردان دؤردكونجلو، عادتا، فریزلرده هاشییه كیمی ایستیفاده ائدیلن كاشیلاری و دیوارین گئنیش حیصه‌‌سینی خالچا تك اؤرتن سككیزگوشه‌لی اۇلدوز و اۇلدوزاراسی بوْشلوقلاری دوْلدوران خاچواری كاشیلاری گؤسترمك اوْلار. آذربایجانین بیر چوْخ مئمارلیق عابده‌لری بئله یۆكسك كئیفیتلی بدیی كاشیلارلا بزه‌دیلمیشدیر. بۇنلاردان قاضی مممدرایوْنوندا پیرسااتچای اۆزرینده‌كی     پیر حسین خانگاهینی (اوْن اۆچ-اوْن بئش یۆزیللیكلر)، 1322- جی ایل تاریخلی برده تۆربه‌سینی، تبریزده‌كی گؤی مسجیدی (اوْن بئش عصر) و س. گؤسترمك اوْلار.  بۇ  دؤور  مئمارلیق  عابده‌لریمیزین ایچریسینده ان زنگینی پیر حسین خانگاهیدیر. باكی‌نین  تخمینن 150  كیلوْمئتر جنوب-قربینده  یئرلشن بۇ گؤزل عابده واختیله یۆكسك سویه‌لی بدیی كاشیلارلا بزه‌دیلمیشدیر.

حاضیردا سانكت-پئتئربورقدا دؤولت ائرمیتاژیندا، گۆرجوستانین اینجه‌سنت مۇزئیی و باكی‌نین نظامی مۇزئیینده توْپلانمیش بۇ كاشیلار اساساً دؤردكونج فریزدن و پانئلی تشكیل ائدن چوْخلو كیچیك سككیزبوجاقلی اۇلدوز و خاچواری حیصه‌‌لردن عبارتدیر. خانگاهین كاشی بزكلری‌نین ان گؤزل حیصه‌‌سینی- پانئلین یۇخاریسینی (یئردن 1،6 م هۆندورلوكده) 11 م اۇزونلوغوندا هاشییه‌لنن دؤردبوجاقلی كاشی حیصه‌‌لری تشكیل ائدیر. مۆختلیف مسامه‌لرده (قاباریق، باتیق) وئریلن نباتی اوْرنامئنت موْتیولری و عرب الیفباسی‌نین نسخ خطتی ایله یازیلمیش یازیلار بۇ كاشیلارین اساس بزك خۆصوصیتلرینی تشكیل ائدیر.

آغ، یاشیل، فیروزیی، ماوی رنگلرله بوْیانمیش بۇ كاشیلارین اۆزرینده‌كی نباتی ناخیشلاردا یارپاق، گۆل، چیچك، قێوریم بۇداقلاردان تشكیل ائدیلمیش یازیلاردا ایسه شعر و قۇرآندان  گؤتورولموش  بعضی  دینی  سؤزلر  وئریلمیشدیر.  شرقشوناسلار  كاشیلاردا  راست گلینن شعرلرین خاقانی شیروانییه و جلالددین رۇمییه مخصوص اوْلدوقلارینی قئید ائدیرلر.

پیرحسین خانگاهی‌نین كیچیك هجملی كاشیلاری دا بزكلیدیر، چۆنكی  ماوی بوْیالی خاچواری كاشیلار واختیله پیر حسین خانگاهی‌نین دیواریندا فوْن روْلونو اوْینامیشدیر.

حاضیردا،كئچمیش دؤورلرده اوْلدوغو   كیمی، سانكت- پئتئربورقدادؤولت ائرمیتاژی سالوْنلاری‌نین بیر دیوارینا بركیدیلمیش بۇ دئكوْراتیو بزكلرده ماوی خاچواری كاشیلار ائله بیل سمانی، سككیزبوجاقلی كاشیلار ایسه ایشیق ساچان اۇلدوزلاری خاتیرلادیر. سككیزبوجاقلی كاشیلارین اۇلدوزا بنزه‌مه‌سینه هم اوْنلارین  فوْرماسی، هم ده رنگی كؤمك ائدیر. آچیق-گۆموشو و قێزیلی رنگلرین وحدتینده وئریلن بۇ كاشیلاردا سیممئترییا اساسیندا قۇرولموش چوْخلو بزك اۆنسورلری واردیر. بۇرادا بیز گۆل، چیچك، بۇداق، سرو آغاجی تصویری ایله یاناشی، بیر چوْخ حئیوان، قۇش و بالیق رسملرینه ده راست گلیریك. بۇ كاشیلارین اۆزرینده سێچراییب آتیلماغا حاضیر وضعیتده دایانان جئیران، قۇلاقلارینی شكله‌ییب دایانمیش دوْوشان و دیگر حئیوان فیقورلاری خۆصوصیله حیاتی وئریلمیشدیر.

بۇنلاردان علاوه‌‌، همین كاشیلار اۆزرینده قییمتلی منبع‌ ساییلان بیر یازی دا واردیر. بۇ، كاشیلارین قوْیولدوغو ایلی بیلدیرن هیجری 684 (1285)-جۆ ایل تاریخیدیر.

دئمك لازیمدیر كی، بۇ كاشیلاری یارادان صنعتكار دیوار ترتیباتی ساحه‌‌سینده اوْلدوقجا تجروبه‌لی، اینجه بدیی ذؤوقه مالیك،جسارتلی صنعتكار اوْلموشدور. اوْ، فیكیر و حیسسلرینی  تاماشاچییا  آیدین  بیر  شكیلده  چاتدیرماق  اۆچون  ان  زروری  بدیی  ایفاده واسطه‌‌لریندن-  كوْمپوْزیسییا، بوْیالارین بیر- بیرینه  نیسبتی و آهنگدارلیغیندان باجاریقلا ایستیفاده ائتمیشدیر. پیرسااتچای خانگاهینداكی كاشی پارچالاری‌نین بزكلری اؤز درین كوْلوْریتی ایله رنگارنگ بیر سیمفوْنییانی خاتیرلادیر. اگر شیمالی آذربایجان مئمارلیق  عابده‌لریندن تطبیق اوْلونان  كاشیلار ایچریسینده ان زنگینی پیر حسین خانگاهی‌نین بزكلریدیرسه، جنوبدا بۇ، 1465-جی ایلده تبریزده نعمتوللا بوواب اوْغلو طرفیندن تیكیلیب بزه‌دیلمیش گؤی مسجیددیر. گؤی مسجیدین كاشی بزكلری گؤی رنگلرین وحدتینده بوْیانمیش (بۇنا گؤره مسجیدین آدی گؤیدور)، ستیلیزه ائدیلن نباتی اوْرنامئنتلردن تشكیل اوْلونموشدور. گؤی رنگ یئكنسق  گؤرونمه‌سین دئیه، اوْ  هر یئرده بیر توْندا دئییل، بضا آچیق-فیروزیی، بضا ده بنؤوشیی وئریلمیشدیر. بۇرادا یاشیل، ساری، حتی قارا رنگه ده تصادوف ائدیلیر.

بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،