قالب وبلاگ

اوْن بیر- اوْن بئش یۆزیللیكلرده آذربایجاندا اوْلموش بیر چوْخ خاریجی اؤلكه سییاهلاری گنجه‌ده، برده‌ده، ناخچیواندا،   شاماخیدا،باكیدا، تبریزده و اردبیلده میسگرلیك، دۇلوسچولوق ایشی ایله مشغول اوْلان خالچا، پارچا توْخویان، بؤیوك ائمالاتخانا- لارین اوْلدوقلارینی قئید ائدیرلر. قئیدلره گؤره، آذربایجاندا ایستئهسال اوْلونان بدیی صنعت نۆمونه‌لری بۇ دؤورده قربی آوروْپادا صنعت نۆمونه‌لریندن خئیلی یۆكسك سویه‌ده ایدی. منبع‌لردن معلوم اوْلور كی، اوْ دؤورده هر بیر صنعتین اؤزونه‌مخصوص سئخی وارمیش. سئخلرین باشیندا اۇستا دۇروردو.بۆتون یاخین شرقده اوْلدوغو كیمی، آذربایجانین شهرلرینده ده صنعتكارلار مۆعیین ایختیساس عۆذره آیری- آیری محله‌‌ و یا بازارلاردا یئرلشیردیلر. بۇ محله‌‌ و بازارلار همین صنعتین آدی ایله آدلانیردی. مثلا، زرگرلر، میسگرلر، بززازلار محله‌‌سی، دمیرچی، باشماقچی، دابباغ، دۆلگر بازاری و س.

اوْن ایكی یۆزیللیكده آذربایجان شهرلرینده صنعتكارلارین تشكیلاتلاری وار ایدی. بۇ تشكیلاتلارین عضولری اخیلر (قارداشلار) آدلانیردیلار. اوْنلار دینی پرده آلتیندا فعالیت  گؤستریردیلر. اخیلر ائمالاتخانا صاحبلرینه  و  سلمچیلره  قارشی مۆباریزه ائدیر، احتیاج ایچریسینده اوْلان تشكیلات عضولرینه و باشقا شهرلرده‌كی مسلكداشلارینا كؤمك اۆچون وسایط توْپلاییردیلار. بعضی منبع‌لره گؤره، اوْن ایكی یۆزیللیكده یاشامیش بؤیوك آذربایجان شاعری نظامی ده اخیلره رغبت بسله‌میشدیر. آیدیندیر كی، دیگر یاخین شرق اؤلكلرینده اوْلدوغو كیمی، آذربایجاندا دا صنعتكارلیق اؤز دؤورونه گؤره یۆكسك اینكیشاف ائتمیش و چیچكلنمیشدی. تیجارت یوْلو اۆزرینده یئرلشن آذربایجان شهرلری گئتدیكجه بؤیویور و صنعتكارلارین سایی آرتیردی.

اوْن بیر- اوْن بئش یۆزیللیكلرده آذربایجاندا دئكوْراتیو-تطبیقی صنعتین دئمك اوْلار كی، بۆتون ساحه‌‌لری اینكیشاف ائتمیشدی. بۇ نؤولردن بعضیلری (دۇلوسچولوق،   میسگرلیك، ایپكچیلیك صنعتی و س.)، بیر چوْخ سئخلری اوْلان بؤیوك ائمالاتخانالار اصیل معنادا گئنیش سنایئ ایستئهسالینا چئوریلیر، اؤز محصوللاری ایله خاریجی اؤلكه بازارلاریندا شؤهرت قازانیردی. لاكین خالق صنعتیمیزین بۇ دؤورلرده ائله نؤولری اوْلموشدور كی، هم یئرلی خاممالین آزلیغیندان، هم ده اؤلكه‌ده اوْنا آز احتیاج اوْلدوغوندان نیسبتن ضعیف اینكیشاف ائتمیشدیر.

تصادوفی دئییلدیر كی، بیز بۇ دؤورلرده یارادیلمیش صنعت نۆمونه‌لری‌نین بعضیلرینه آز، بعضیلرینه ایسه چوْخ راست گلیریك. دۆزدور، هم رئسپوبلیكامیزین، هم ده خاریجی اؤلكه مۇزئیلری‌نین  ائكسپوْناتلاری آراسیندا بۇ دؤورده آذربایجاندا یارادیلمیش بعضی بدیی سۆموك اشیالارینا، تاختا، دری ممولاتلارینا و س. راست گلیریك. لاكین بۇ ائل صنعتی نؤولری‌نین آز اوْلماسی بیزه اوْنلارین حاقیندا دقیق فیكیر ایره‌لی سۆرمه‌یه هله ایمكان وئرمیر.

اوْن بیر-اوْن بئش یۆزیللیكلرده آذربایجان دئكوْراتیو صنعتی نؤولری ایچریسینده كئرامیكا مۆهوم یئر تۇتوردو. اؤلكمیزین مۆختلیف یئرلرینده سوْن 25-30 ایل عرضینده آپاریلان چوْخلو قاضینتی نتیجه‌سینده تاپیلمیش ساخسی نۆمونه‌لری ثبوت ائدیر كی، آذربایجاندا اوْن بیر-اوْن بئش یۆزیللیكلرده كئرامیكا ایستئهسال ائدن بیر نئچه مركز (مینگچئویر، گنجه، بئیلقان، باكی، تبریز و س.) اوْلموشدور. كئرامیكا صنعتی مركزلری ایچریسینده بۇ دؤورده ان گؤركملی یئری بئیلقان تۇتوردو. بۇرادان تاپیلمیش كۆللی میقداردا مۆختلیف بدیی ساخسی قابلارلا یاناشی، كۆره‌لر، فوْرمالار، مؤهورلر (ائمالاتخانالارین دامغاسی) و س. اشیالار بۇ گؤزل صنعت نۆمونه‌لری‌نین آذربایجاندا ایستئهسال اوْلوندوغونو بیر داها عیانی صۇرتده تسدیق ائدیر.

آذربایجاندا ایستئهسال اوْلونان اوْن بیر-اوْن بئش یۆزیللیكلره عاید ساخسی قابلارین بعضیلرینده ائمالاتخانا دامغاسی ایله یاناشی، اوْنو حاضیرلایان اۇستانین دا آدی یازیلیردی. مثلا، گنجه‌ده تاپیلمیش بیر ساخسی قابین اۆزرینده "احمد ابوبكر اوْغلو گنجوی"، بئیلقاندان تاپیلمیش بیر سێرا قابلارین اۆزرینده ایسه "الی عزیز اوْغلو"، "نثر"، "خطتاب"، "رۆستم"، "سیده‌لی" و س. آدلارا راست گلیریك.

آذربایجان كئرامیكا صنعتی نۆمونه‌لری هم ایستیفاده ائدیلمه‌سینه، هم ده بیر چوْخ بدیی خۆصوصیتلرینه گؤره ایكی بؤیوك قروپا بؤلونور. بۇنلاردان بیرینجیسی میشتده ایستیفاده ائدیلن ساخسی ممولاتلاری، ایكینجیسی ایسه مئمارلیقدا تطبیق ائدیلن كاشیلاردیر.  قاضینتی زامانی  الده  ائدیلن ساخسی ممولاتلاری گؤستریر كی، بۇ  عصرلرده آذربایجانین شهر و كندلرینده كۆللی میقداردا مۆختلیف فوْرمالی و بزكلی ساخسی قابلاردان ایستیفاده ائدیلیرمیش. بۇنلاردان كۆپ، كۇزه، سۆراهی، كاسا، نیمچه، چێراق و س. گؤسترمك اوْلار. بۇ دؤور ساخسی ممولاتلاری هم شیرلی، هم ده شیرسیز اوْلوردو. شیرسیز ساخسی  ممولاتلارین اكثریتی بؤیوك كۆپلر، بارداقلار و چێراقلاردان عبارت ایدی. شیرسیز ساخسی ممولاتلارین ایستئهسالیندا بوْیادان ایستیفاده اوْلونمادیغی اۆچون بزكلر، اساساً جێزما و قابارتما اۆصولو ایله ائدیلیردی. بئله بزكلر ایچریسینده بیز نباتی، هنده‌سی اوْرنامئنتلرله برابر، مۆختلیف حئیوان، قۇش، حتی اینسان فیقورلو موْتیولره راست گلیریك.

شیرسیز ساخسی ممولاتلارینداكی بۇ بزكلر شیرلی قابلارداكی بزكلردن هئچ ده فرقلنمیردی. بۇ دا آذربایجاندا واحید بیر بدیی كئرامیكا اۆسلوبونون اوْلماسینی ثبوت ائدیر. لاكین  بدیی اۆسلوبون  عۆمومیلیگینه  باخمایاراق، آیری-آیری  ساخسی  ایستئهسالی مركزلری‌نین صیرف اؤزونه‌مخصوص بعضی اِلِمِنتلری ده وار ایدی. مثلا، بۇ واختلار بئیلقان ساخسی ممولاتی اۆزرینده داها چوْخ آسلان و قوْچ تصویرلرینه راست گلینیردی. چوْخ ماراقلیدیر كی، آسلان و قوْچ تصویرلری بۇ دؤورده ائلدگیز دؤولتی‌نین پۇللاریندا هكك ائدیلمیش و آتابیلرین شخصی دامغاسی اوْلموشدور.

آذربایجان كئرامیكا صنعتی‌نین ان بؤیوك زیروه‌سی شیرلی ساخسی ممولاتلاری ایستئهسالیدیر. باشقا اؤلكلرده اوْلدوغو كیمی، آذربایجاندا دا ساخسی ممولاتلاری ایستییه، سوْیوغا داها داواملی اوْلماسی و گؤزل گؤرونمه‌سی اۆچون شۆشه‌یبنزر رنگلی مایع ایله اؤرتولوردو. آذربایجاندا شیره آدی ایله مشهور اوْلان بۇ مایع اؤز شفافلیغی و داواملیلیغی ایله گئنیش شؤهرت تاپمیشدیر. شیرلی ساخسی ممولاتلاری‌نین آنقوْبسوز و آنقوْبلانمیش ایكی نؤوعنه تصادوف اوْلونور. آذربایجان ارازیسینده تاپیلمیش دۇلوسچولوق صنعتی نۆمونه‌لری ایچریسینده آنقوْبسوز ساخسی ممولاتلاری سای اعتباریله چوْخلوق تشكیل ائتسه ده، اؤز بدیی خۆصوصیتلرینه گؤره آنقوْبلانمیش ساخسی ممولاتلاریندان كئیفیتجه خئیلی آشاغی سویه‌ده‌دیر. آراشدیردیغیمیز دؤورون ساخسی ممولاتلاری ایچریسینده آنقوْبلانمیش شیرلی قابلار  مۆهوم  یئر  تۇتورلار.  اگر  اولكی  دؤورلرده  ساخسی  ممولاتلاری  اۆزرینه چكیلمیش  آنقوْبدان  گیل  قابلارین  اۆزرینده‌كی  مسامه‌لری  اؤرتمك  و  اوْنون  رنگینی دیَیشدیرمك اۆچون ایستیفاده اوْلونوردوسا، اوْن ایكی-اوْن بئش یۆزیللیكلرده ایسه ناخیش وۇرماق اۆچون آستار كیمی ایستیفاده ائدیلیردی.

كیمیوی آنالیزلر گؤستریر كی، بۇ دؤورده حاضیرلانمیش آنقوْبون تركیبی ده اولكی دؤورلره نیسبتن خئیلی مۆرككب و كئیفیتلی اوْلموشدور. آنقوْب - آغ، یاغلی گیلین تركیبینه زی، اۇن، شوْروْتو و س. قاتماقلا دۆزلدیلیردی. آنقوْبلانمیش ساخسی ممولاتلاری دۆزلدیلن قابی بزه‌مك اۆچون بؤیوك ایمكانلار یارادیردی. آنقوْبلانمیش ساخسی ممولاتلاری، عادتا، دۇرو بیررنگلی و یا چوْخ‌رنگلی قاتی شیر مایعسی ایله اؤرتولوردو. اگر چوْخ‌رنگلی الوان شیر مایعسی آز بزكلی قابلار اۆزرینه تؤكولوردوسه، دۇرو بیررنگلی شفاف شیر داها چوْخ زنگین بزكلی ساخسی ممولاتلارینا چكیلیردی كی، آنقوْب اۆزرینده‌كی ناخیشلار شیر آلتیندان داها آیدین و قاباریق گؤرونسون. آراشدیرمالار گؤستریر كی، آذربایجاندا بۇ عصرلرده ساخسی ممولاتلاری هم فوْرما، هم ده بزك موْتیولری ایله چوْخ زنگین اوْلموشدور. ساخسی ممولاتلاری اۆزرینده بزكلر اوْنون فوْرما و مظمونوندان آسیلی اوْلاراق آیری-آیری تئكنیكی اۆصوللاردا ایجرا ائدیلیردی. بۇنلار بوْیا، اوْیما، جێزما و قابارتما اۆصوللاریدیر.

آذربایجاندا ساخسی ممولاتلارین مۆختلیف بوْیالارلا بزه‌دیلمه‌سینده، اساساً، ایكی تئكنیكی اۆصول تطبیق ائدیلیردی: بیرینجیسی، شیروستو بوْیا، ایكینجیسی ایسه شیرالتی بوْیا. شیرالتی بوْیا بیرباشا گیل قابین اۆزرینه چكیلیر، سوْنرا ایسه شیره باتیریلاراق اوْددا قێزدیریلیردی. شیر آلتیندا یۆكسك هرارته داواملی بوْیالاردان (یاشیل، گؤی، قارا، بنؤوشیی) ایستیفاده ائدیلیردی. بۇ اۆصوللا شیرلر داها شفاف حاضیرلانیردی كی، اوْنون آلتیندا اوْلان بوْیالار آیدین گؤرونسون. چوْخ واخت خالق اۇستالاری شیرین اؤز رنگیندن ده مهارتله ایستیفاده ائدیردیلر. مثلا، قابین اۆزرینه ائله رنگده شیر تؤكوردولر كی، آلتداكی بوْیالار یئنی بیر رنگ آلیردی. شیروستو بوْیا نیسبتن آز اینكیشاف ائتمیشدی. ساخسی ممولاتلارینی اوْیما اۆصولو ایله بزه‌مك آذربایجاندا خۆصوصیله گئنیش یاییلمیشدی. بۇ اۆصوللا اساساً آچیقاغیزلی قابلار (نیمچه، كاسا و س.) بزه‌دیلیردی. اۇستالیقلا اوْیولموش و سوْنرا بوْیادیلمیش بۇ قابلارین اۆزرینده مۆختلیف نؤولو اوْرنامئنتلر: حئیوان، قۇش، حتی اینسان فیقورلاری اوْلوردو. اوْیما بزكلی ساخسی ممولاتلارینی اساساً یاشیل، ساری، بنؤوشیی رنگلرله بوْیاییردیلار. بۇ بوْیالار  اۆزرینده  اوْیولموش، درین بیر جێغیری خاتیرلادان بزكلر دؤورون مئتال ممولاتلارینداكی رسملری یادا سالیر.

آذربایجاندا نیسبتن آز دا اوْلسا، ایكی‌اۆزلو اوْیما ساخسی ممولاتلارینا دا راست گلینیر. ایكی‌اۆزلو اوْیما ایشلری بۇ دؤورده، اساساً، گنجه ساخسی ممولاتلاریندا تصادوف ائدیلیردی.

قاباریق فوْرمالی بزكلر ساخسی ممولاتلاری اۆزرینده خۆصوصی قلیبلرله تطبیق ائدیلیردی. چوْخ حالدا بۇ قلیبلردن ساخسی ممولاتلاری ایستئهسال ائدن ائمالاتخانالاری بیر-بیریندن فرقلنمك اۆچون دامغا كیمی ده ایستیفاده ائدیردیلر. مثلا،بئیلقان ساخسی ممولاتلارینا عادتا یاریم‌دایره خوْنچا،قبله ساخسیلارینا ایسه شیر، قۇش تصویرلری و س. وۇروردولار. بۇ تئكنیكی اۆصوللارلا یاناشی، اوْرتا عصر آذربایجان ساخسی ممولاتلاری اۆزرینده بیز نینكی ظریف اوْراامئنتلر-قۇش،حئیوان، اینسان تصویرلری گؤروروك، حتی طبیعت تصویرلری و یا اصیل معنادا سۆژئتلی كوْمپوْزیسییالا را داراست گلیریك.

خالق اۇستالاری دۆزلدیلن اشیانین بۆتون كوْنستروكتیو و بدیی خۆصوصیتلرینی  نظره  آلاراق  فوْرما  ایله  مظمون  آراسیندا چوْخ دۆزگون و گؤزل وحدت یارادیردیلار. بۇ دؤورده یارادیلمیش شیرلی قابلاردان بیرینه نظر سالاق. مثلا،اوْن ایكی- اوْن اۆچ یۆزیللیكلره عاید اوْلان بیر بئیلقان نیمچه‌سی‌نین اۆستونده اوْوا چێخمیش گنجین تصویری وئریلمیشدیر. ریتمیك حركتله آددیملایان گؤزل بیر آت اۆزرینده اوْتورموش بۇ گنج زادگانلارا مخصوص یاشیل عبا گئیمیش و باشینا تاج قوْیموشدور. ناملوم شخصین اوْوا گئتمه‌سینی آتین تركینده اوْتوران ببیر ده تسدیق ائدیر.

بۇ دؤور بئیلقان كئرامیكاسیندا آتلی اوْو صحنه‌‌لری ایله یاناشی، پییادا اوْوچو تصویرلرینه ده راست گلمك اوْلور. بئله قابلاردان بیری حاضیردا آذربایجان خالچاسی و خالق تطبیقی صنعتی‌نین دؤولت مۇزئیینده نۆماییش ائتدیریلیر.


بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،