قالب وبلاگ

بیزیم اۆچۆن بابكچیلیك حادثه‌‌سی بیر نئچه جهتدن اؤنملیدیر. اولا، عاصیف آتانێن “آذربایجانێمێز – آذربایجانلێغێمێز” دیَر سیستمینده بابك آذربایجانێن رۇحانی ماهیتی‌نین ایفاده‌سیدیر. ایكینجی بیر جهت، هر كسه بللیدیر كی، بۇ گۆن گئنئی آذربایجاندا نؤوبتی دفعه‌‌ باش قالدێران بیر اوْیانێش وار و بۇ اوْیانێش گئتدیكجه آرتان، اینكیشاف ائله‌ین بیر فعالیته چئوریلیر. بۇ فعالیت ایدئوْلوْژی زمین كیمی اؤزۆنۆ بابكه تاپێنماقدا گؤستریر. بزز قالاسێنا یۆرۆش تصادۆفی دئییل. اصلینده بۇ یۆرۆشلر گۆنئی آذربایجانداكێ سوْیداشلارێمێزێن بابكدن آزادلێق ایسته‌مه‌سیدیر. باشقا سؤزله، اؤز رۇحانی ماهیتینه اۆز تۇتاراق عۆمۇمخالق آزادلێق حركاتێنا چئوریلمك جهدلریدیر. باخ، بۇنا گؤره ده مسئله‌‌ جدی اؤنم داشێیێر. بابه‌كین دؤیۆشۆ مین ایل یوْل گلن آزادلێق اۇغرۇندا مۆباریزه اؤرنییدیر. عۆمۇما بشریتین حرب تاریخی چوْخ كئشمكئشلی اوْلۇب. بیز بابه‌كین دؤیۆشۆنۆ بشریتین عۆمۇمی حرب تاریخی‌نین ایچینه داخیل ائده بیلمریك، یعنی اوْ تاریخین بیر فاكتێ كیمی تقدیم ائده بیلمریك. چۆنكی آیرێ-آیرێ حرب تاریخلری ان چوْخ ایستیلالارلا، قسبكارلێقلا، ایمپئرییالارێن قۇرۇلماسێیلا، آغالێق نیتلری‌نین حیاتا كئچمه‌سییله یۆكلۆ اوْلۇب. بابكده بۇنلارێن هئچ بیری یوْخ ایدی. بابك آذربایجانێن رۇحانی آزادلێغێ اۇغرۇندا دؤیۆشه قالخمێشدێ. اوْنا گؤره ده بابك حادثه‌‌سی حتی عۆمۇم‌بشر سویه‌سینده آیرێجا اؤیره‌نیلمه‌لی اوْلان بیر مسئله‌‌دیر.

ایسته‌یردیم حادثه‌‌نی تقدیم ائله‌مه‌یه بیرینجی مرحله‌‌دن باشلایاق،– قارداشێمێز آغشێن آغكه‌مرلی‌نین مۆداخیله‌سی ایله.

آغشێن آغكه‌مرلی: چوْخ ساغ اوْلۇن. من سیزین اوْ سؤزۆنۆزۆن اۆستۆنه قایێدێرام – بابك تكجه بابك مسئله‌‌سی دئییلدی، آذربایجانێن فاجعه‌‌سی ایدی، یعنی اوْنۇن مهو ائدیلمه‌سی. بۇ فاجعه‌‌یه اۆچ بوْیۇتدان باخماق اوْلار: بیرینجی، بابه‌كین حادثه‌‌ سویه‌سینه قالخماسێنا قدر؛ ایكینجی، بابه‌كین 22 ایل آزادلێق اۇغرۇندا دؤیۆشدۆیۆ مرحله‌‌، یعنی بابه‌كین بابك كیمی یارانماسێ دؤنمی؛ اۆچۆنجۆ، آذربایجاندا بابكه بابكدن سوْنرا باخماق لازێمدێر.

بیرینجی مرحله‌‌ده بابك حاقێندا مۆختلیف فیكیرلر، مۆختلیف دۆشۆنجه‌لر اوْرتادا وار. بیزیم اۆچۆن اهمیتی اوْلماسا دا بعضی وئرسییالارێ اوْرتایا قوْیماقلا شخصیتلری تانێتماق لازێمدێر. بابه‌كین آتاسێ گۇیا عبدالله اوْلمۇش، اوْ، یاغ ساتان، اوْبا-اوْبا، كند-كند گزن بیر آدام اوْلمۇش؛ گۇیا بابه‌كین آدێ اؤنجه حسن اوْلمۇش؛ بابه‌كین آتاسێ هانسێسا قۇلدۇرلارێن باسقێلارێنا مرۇز قالاراق یارالانمێش، سوْنرا آلدێغێ یارالاردان هلاك اوْلمۇش. بابك عائله‌‌نین باشێندا دۇرماق مجبۇریتینده قالێب. آناسێ اوْنۇ خانلارا، بَیلره قۇل كیمی وئریب. مۆعیین دؤور چوْبانلێق ائدیب. سوْنرا دا مۆعیین یاشا چاتاندان سوْنرا كاروانلارا قوْشۇلۇب، كاروانلارلا اوْرا-بۇرا گئده‌رك بلدچیلیك ائدیب. بۇ فاكتلار دۆز ده اوْلسا، یانلێش دا اوْلسا، بۇرادا بیر مسئله‌‌ اوْرتایا چێخێر – بۇ بیر حقیقتدیر كی، بابك آذربایجانێ تانێماغا باشلایێر. آذربایجانێ قارێش-قارێش گزیر، اؤیره‌نیر، سوْنرا تبریزه گلیر. یئتیشمیش بیر گنج تبریزده خۆرمیلرله تانێش اوْلۇر. آلدێغێ تجرۆبه‌دن دوْلایێ، اۆسته‌گل، خۆرمیلرله تانێشلێغێ بابه‌كین دۆشۆنجه‌لرینی گئنیشلندیریر، اوْنۇن وارلێغێنا داخیل اوْلۇر. سوْنرا اؤز كندینه – بیلالابادا دؤنۆر. بیلالاباد قاراداغ بؤلگه‌سینده اوْلان كندلردن بیریدیر. بزز قالاسێنا یاخێن بیر ارازیده‌دیر. بۇردا بیر تاریخی حادثه‌‌ باش وئریر – خۆرمیلرین باشچێسێ اوْلان جاویدان بزز قالاسێندا اؤز سلاحداشلارێ ایله یاشایێب ایدئیالارێنێ حیاتا كئچیریردی. تصادۆف نتیجه‌سینده چوْوغۇندان قوْرۇنماق اۆچۆن جاویدان بیلالابادا سێغێنێر و بۇرادا بابكله تانێش اوْلۇر. بابكه اوْردۇسۇنۇن باشچێلێغێنێ تكلیف ائدیر. بۇنۇ اوْنا گؤره ائدیر كی، بابه‌كی دۆشۆنجه‌لرینده یئتكین و قطعی اوْلان بیر عقیده‌‌ آدامێ كیمی تانێیێر. هم ده بابه‌كین آذربایجانێ سئومه‌سینی اۆستۆن بیر كئیفیت اوْلاراق قبۇل ائدیر. بابك بۇ تكلیفی قبۇل ائلمیر. اوْ دؤورۆن بعضی آنلاشێلمازلێقلارێ اۇجباتێندان باش وئرن قارداش ساواشلارێ‌نێن بیرینده جاویدان هلاك اوْلۇر. اوْ واختلار بابه‌كین بزز قالاسێ ایله علاقه‌‌لری واردێ. بیر هاشییه چێخماق ایسته‌ییرم. بیلدیگینیز كیمی، بزز قالاسێ بابكدن چوْخ-چوْخ اول تیكیلمیشدی. جوْغرافی جهتدن كلئیبرله اوْردۇبادێن آراسێندا یئرلشیر.

جاویدانێن اؤلۆمۆندن سوْنرا بابك یۇخارێدا سادالادێغێمێز اۆستۆن كئیفیتلرینه گؤره بزز قالاسێ‌نێن رهبرلیگینه كئچیر. و اوْ دؤوردن آذربایجانداكێ یادئللیلره قارشێ آمانسێز ساواش آپارێر. عینی زاماندا بابه‌كین یئتكین ایراده‌سییله خۆرمیلیك حركاتێ گئنیشلنمه‌یه باشلایێر. بۇ حركاتێن گئنیشلنمه‌سی، باشدا عربچیلیك اوْلماقلا، یادئللیلره قارشێ مۆباریزه‌نی ده گۆجلۆ بیر سویه‌یه گتیریب چێخارێر. نتیجه اعتباریله بابك اؤز كیملیگینی اوْرتایا قوْیۇر، تكرار ائدیرم، خۆرمیلیك – بۇرادا اؤن سێرادا گئدیر. بۇ ساواشێن اساس قایه‌سی آذربایجانێ بۆتؤو، مۆستقیل، آزاد گؤرمكدن عبارت ایدی. بۇرادا بیر مسئله‌‌یه ده توْخۇنماق یئرینه دۆشردی: اوْ دؤورده آذربایجان اقتصادی جهتدن خئیلی اینكیشاف ائتمیشدی. كاروان یوْللارێ برده‌دن اردبیله، اردبیلدن تبریزه كیمی، تبریزدن ناخچێوانا كیمی، ناخچێواندان اوْرتا آسییایا، اوْرادان چینه قدر گئنیشلنمیشدی. بۇرادا تكجه ائكوْنوْمیك مسئله‌‌ دئییل، هم ده علمین اینكیشافێ، طبیعتین، صنعتكارلێغێن، هئیكلتراشلێغێن اینكیشافێ اؤزۆنۆ گؤستریردی. آستروْلوْژی اۇغۇرلارێ دا علاوه‌‌ ائله‌سك، بئله بیر اینكیشاف آذربایجانێن باشقا اؤلكه‌لرله علاقه‌‌لرینی آرتێرێردێ. بابه‌كین مفكۇره‌سینده، ایدئیاسێندا آذربایجانێ هم ده بۇ جهتدن قوْرۇماق چابالارێ واردێ.

بابه‌كین آمانسێز قتلیندن سوْنرا آذربایجانێ دۆشۆنمه‌لی اوْلساق، گؤرریك كی، آذربایجان ایدئوْلوْژیسیز قالێر، یییه‌سیز قالێر. باربار عرب آذربایجانێن كیملیگینی آشاغێلاماق اۆزرینده بؤیۆك بیر ثروته، خزینه‌یه صاحب چێخێر. اؤزلرینده‌كی علم، دۆشۆنجه گئریلیگی اۇجباتێندان آذربایجانێن اینكیشافێ‌نێن قارشێسێنێ آلێر. آذربایجانێن آستروْلوْژی مركزلریندن بیری اوْلان ماراغا رسدخاناسێ‌نێن اینكیشافێنێ دایاندێرێر. اۇرمییه‌نین مۇسیقی ساحه‌‌سینده‌كی یۆكسك سویه‌لی شخصیتلری‌نین اینكیشافێنێ دایاندێرێر. هئیكلتراشلێغا، رسساملێغا قاداغا قوْیۇلۇر، مۇسیقییه قاداغا قوْیۇلۇر. عمۇمیتله، حیاتێمێزێن بۆتۆن ساحه‌‌لرینده‌كی اینكیشاف پروْسئسی‌نین قارشێسێنێ آلێر. گۆنۆ بۇ گۆن ده همین پوْزۇنتۇلارێن، قاداغالارێن ائتكیسی (تأثیری) آلتێندایێق. و من خۆصۇصی وۇرغۇلاماق ایسته‌ییرم كی، اصفهانێن، تبریزین، اردبیلین اوْ دؤنملرده حاماملارێ اۇزۇن زامانلار آذربایجانێن كیتاب خزینه‌سی ایله قێزدێرێلێرمێش اوْدۇن عوضینه. یعنی دئمك ایسته‌ییرم كی، بابه‌كین فاجعه‌‌سی تكجه بیر شخصیته وۇرۇلان ضربه‌‌ دئییلدی. بابه‌كین ایدئیاسێ، دۆشۆنجه‌سی دایانێردێ و بۇرادا آذربایجانێن فاجعه‌‌سی باشلایێردێ. بۇ فاجعه‌‌نین نتیجه‌سیدیر كی، گۆنۆ بۇ گۆنه قدر بیز ایتیره-ایتیره گلیریك.

سوْیلۇ آتالێ: تشككۆر ائدیرم. بیلیرسینیز، اگر فیكیر وئرسك گؤرریك كی، آذربایجاندا درین پروْبلئملرله باغلێ جدی رئاكسییا یوْخدۇر، آچێق مۆناسیبت بیلدیریلمیر. هر شئی سیاسته حسابلانێر. بۆتۆن فلاكتلریمیز اۆزدن دئییلیر، مۆعیین هدده قدر دئییلیر. اوْنا گؤره فلاكتلریمیز داخیل اوْلمۇر اؤز آغرێسێیلا، آجێسێیلا، اۆزدن یاشانێر. نتیجه اعتباریله ائله بیل هئچ بیر پروْبلئم حلینه دوْغرۇ یئریندن ترپنمیر. بۇ سببدن ده بیز بۇ صؤحبتیمیزی سییاسی قلیبلره اۇیغۇنلاشدێرمایاجاغێق. آغلێمێز هارا قدر ایشله‌ییرسه، اوْرا قدر هر شئیی آچێق شكیلده دئمه‌لی‌ییك كی، چێخێش یوْللارێ گؤرۆنسۆن، بیلینسین. عكس حالدا هئچ بیر پروْبلئمه چێخێش یوْلۇ تاپا بیلمریك.

بابك اعدام ائدیلدی، نه باش وئردی، بۇ آذربایجان اۆچۆن نه دئمك ایدی؟! ایندی بۇ مسئله‌‌یه توْخۇناق. آبیل بَیی دینله‌یك.

آبیل اۇلۇسوْی: بابك تۆرك اوْلدۇغۇ قدر ده، اصلینده بابه‌كیلیك میللیلیكدن كنارا چێخمێشدێ، بشری حادثه‌‌ سویه‌سینه قالخمێشدێ. بۇرادا بابك بیر فرد اوْلاراق، یاخۇد بیر تۆرك اوْلاراق دوْغراندێ، مهو ائدیلدی. سوْنرا دا خاطیره‌سینی مهو ائله‌دیلر. بۇ پروْسئس بۇ گۆن ده داوام ائدیر. آنجاق آزادلێق مهو اوْلمادێ. چۆنكی، آزادلێق رۇحانی حادثه‌‌دیر. و همین دؤورده آذربایجان خالقێ‌نێن ایراده‌سی‌نین تمسیلچیسی كیمی اوْرتادا ایدی بابك. آزادلێغێمێز اوْ دؤورده گرك اوْلدۇغۇ درجه‌‌ده بۇ گۆن ده گركدیر. همین دؤورده یادئللیلره، ایستیلاچێلارا قارشێ آیاغا قالخمێشدێق و اوْنلارێن ایستیلالارێندان، قارتلریندن قۇرتارماق اۆچۆن آزادلێق ایسته‌ییردیك. ایندیكی دؤورده ایسه آزادلێغێمێز هم ده بیر جوْغرافی معنا دا كسب ائدیر كی، آذربایجان اصلینده بابه‌كین دؤورۆنده‌كی جوْغرافی ارازی سایێلمێر.

بابك هم ده بیزیم بؤیۆكلۆیۆمۆزه خیدمت ائدیردی. آزادلێق بیزیم بؤیۆكلۆیۆمۆز اۆچۆن ایدی. ایندی 21-جی یۆزیلدن 9-جۇ یۆزیله باخاندا گؤرۆرۆك كی، بابك بیزیم بؤیۆكلۆیۆمۆزۆن رمزی ایدی. بابه‌كین حاقێندا دانێشاندا عادتا دئییرلر كی، بیر میلیوْن مۆسلمانێ قێرێب. اصلینده بیر سۇال اوْرتایا گلیر كی، مۆسلمان دئینده كیملری نظرده تۇتۇردۇلار، بابك فارسێمێ قێرێردێ، تۆركۆمۆ قێرێردێ؟! هاردا باش وئردی بۇ حادثه‌‌لر؟! – آخێ بابك آذربایجانێن سرحدلریندن كنارا چێخمادێ. اوْنۇن مۆباریزه‌سی آذربایجانێن ایچریسینده ایدی. اوْنۇن بیر عدالتلی حاقێ واردێ كی، اؤز یۇردۇنۇ قوْرۇیۇردۇ. اوْ، اؤز یۇردۇنۇ قوْرۇیاركن همین قسبكارلار اؤلدۆرۆلۆردۆ. اوْنلارێن دینی باخێمێندان كیم اوْلدۇغۇ اؤنملی دئییلدی، گلن دۆشمن ایدی. دۆشمنه قارشێ مۆباریزه‌نین باشێندا دۇرمۇشدۇ بابك. اوْ، بۇنۇ ائله‌مه‌لییدی. یۇردۇنۇن آزادلێغێ اۆچۆن دؤیۆشۆردۆ. آذربایجانێ مۆدافعه‌‌ ائدیردی، اوْ، اینتیقامچێ مؤوقئ تۇتمامێشدێ. اساساً عرب منبع‌لرینده یازێرلار كی، بابك قسبكارلێق ائدیردی، آروادلارێ اؤلدۆرۆردۆ، اۇشاقلارێ اؤلدۆرۆردۆ. اوْنۇن جللادلارێندان بیری دئییر كی، من 20 مین باش كسمیشم، بیری دئییر من 30 مین اؤلدۆرمۆشم. بۇ دئییلنلر بابه‌كین خاطیره‌سینه قارشێ آتێلان چامۇردان باشقا بیر شئی دئییلدی. همین اعدام صحنه‌‌سی ده آزادلێغا قارشێ آتێلان آنتیینسانی بیر آددێم ایدی. بۆتۆن بۇ مۆناسیبتلرین هامێسێ اصلینده بابه‌كین بؤیۆكلۆیۆنۆ گؤستریردی. “باشێ باغداددا، آیاغێ هیندیستاندا اوْلان” (عاصیف آتا) خیلافته قارشێ دؤیۆشن باشقا میللتلر ده واردێ، خیلافتدن اذیت چكنلر ده وار ایدی. آیاغا قالخان ایسه تۆرك ایدی، بابك آیاغا قالخمێشدێ. خیلافت ده بۇنۇنلا بارێشا بیلمیردی كی، اوْنۇن حؤكمرانلێغێ آلتێندا اوْلان بؤیۆك بیر ارازیده یالنێز بابك اوْنا قارشێ قالخمێشدێ و 22 ایل آردێ آراسێ كسیلمه‌دن مۆباریزه ائدیردی. بۇ 22 ایلده خیلافت نه قدر سركرده‌لرینی، اوْردۇ باشچێلارێنێ ایتیرمیشدی. نه قدر هۆجۇملار اوْلمۇشدۇ و هر بیر هۆجۇمدا بابه‌كین آزادلێق ایستیی، مۆباریزه‌سی قالیب گلیردی. اوْنا گؤره ده اوْنا قارشێ بۇ جۆر دهشتلی، بشر تاریخینده بنزری اوْلمایان بیر جینایت ایشلندی. بۇ مۆناسیبت عرب نیفرتی‌نین، كینینین بیر كۇلمیناسییاسێ ایدی اوْ دؤورده. اوْنلارێن آزادلێغا اوْلان مۆناسیبتلری بابكه قارشێ داورانێشدا اؤزۆنۆ گؤستردی.

بیر مسئله‌‌یه ده توْخۇناق. آغشێن بَی دۆزگۆن قئید ائله‌دی كی، آزاد، آباد، اؤز تۆكۆ اۆسته یاشایان بیر آذربایجان واردێ. عربلرین گلیشی ایله آذربایجانێن نئچه شهری یئر اۆزۆندن سیلیندی. آذربایجانێ اقتصادی، مدنی جهتدن گئرییه سالدێ. آذربایجانێن بۇ وضعیتی بشرین ایتكیسی ایدی. بشر بیر خالقدان، بیر دؤولتدن، بیر خیلافتدن عبارت دئییلدی. هم ده نسه ایتیرسه بشره ضربه‌‌دیر.

بابه‌كی بۇ واختا قدر بیز آیرێ-آیرێ ائپیزوْدلاردا گؤرۆرۆك. ایستر اوْنۇن حاقێندا یازێلمێش اثرلر اوْلسۇن، ایستر چكیلمیش فیلملر اوْلسۇن، – هئچ بیرینده بابه‌كی بیز تام گؤرمۆرۆك. بابه‌كین آیرێ-آیرێ نیشانه‌لری گلیب بیزه چاتێب. بیز ایسه بابه‌كی بۆتؤو گؤرمك ایسته‌ییردیك. آذربایجانێن ایندیكی دۇرۇمۇ هر بیریمیزه بللیدیر. هر ایل گۆنئی آذربایجاندا بزز قالاسێنا یۆرۆشلره جهد اوْلۇنۇر. اوْ دا بضا باش تۇتۇر، بضا باش تۇتمۇر. بس بۇ اینسانلار جیسمانی جهتدن اوْلمایان بابكدن نه ایسته‌ییرلر؟! بیلیرلر كی، اوْنلارێ تعقیبلر گؤزله‌ییر، حبسلر گؤزله‌ییر. آنجاق بۇنا باخمایاراق، همین گۆن (بابه‌كین دوْغۇم گۆنۆ) مینلرله اینسان آخێب گلیر اوْرا. اصلینده اینسانلار اوْرایا داغێ، داشێ زیارت ائله‌مه‌یه گئتمیرلر. آذربایجان خالقێ ایستیقلالا دوْغرۇ یۆیۆرۆر. بۇرادا اوْنۇن رۇحۇنا بابه‌كین آزادلێق رۇحۇ جالانێر. یعنی بۇ زیارتله بابه‌كین آزادلێق رۇحۇنا پناه آپارێلێر.

آغشێن آغكه‌مرلی: چوْخ ماراقلێ بیر مسئله‌‌یه توْخۇنۇلدۇ. بابك هئچ واخت هئچ بیر میللتین اؤلكه‌سینی ایشغال ائله‌مه‌میشدی. اگر كیمسه قێرێلێبسا دا، بلی، بابه‌كین مۆدافعه‌سی‌نین نتیجه‌سینده اوْلۇب. من سیزینله راضێیام.

ولی، آنجاق اوْرتادا بیر بوْشلۇق واردێ. عربلر گؤردۆلر كی، توْرپاغێ ایشغال ائله‌مكله بۇ میللت مهو اوْلمایاجاق، گؤردۆلر كی، شخصیتلری اؤلدۆرمكله بۇ میللتی مهو ائده بیلمه‌یه‌جكلر. اوْنا گؤره ده باشلادێلار میللتین دۆشۆنجه‌سینی ایشغال ائله‌مه‌یه، بئینینی تمیزله‌مه‌یه. بابه‌كین دۆشۆنجه‌سینده یارانان اوْ آذربایجانێ جێلێزلاشدێرماغا باشلادێلار. بلی، من راضێیام كی، بزز قالاسێنا یۆرۆش – معنوی آنلام داشێیێر، ایتیریلمیشلری برپا ائله‌مك مقصدی گۆدۆلۆر. بابه‌كین معنوی وارلێغێنا سێغێنماق، ایدئیاسێنا، دۆشۆنجه‌سینه سێغێنماق مسئله‌‌سی وار. بۇنۇنلا یئنی شخصیتلر مئیدانا چێخێر. مسئله‌‌ حلینی تاپمادێغێنا گؤره یئنی بابكلر مئیدانا چێخێر.

سوْیلۇ آتالێ: بۇرادا وۇرغۇلاندێ كی، عربلرین گلیشی ایله آذربایجان گئری دۆشدۆ. نییه گئری دۆشدۆ؟! بۇرادا بیز آچێق دئمه‌لی‌ییك كی، عرب خیلافتی آذربایجانێن ایقلیمینه گلمه‌میشدی. عرب خیلافتی آذربایجانا ایسلام گتیرمیشدی. آذربایجانێ عرب ایسلاملا مهو ائله‌دی. ایسلامێ زوْرلا آذربایجانا یئریدندن سوْنرا آذربایجان هرترفلی گئریله‌مه‌یه باشلادێ. چۆنكی ایسلامێن اساس پرینسیپلری وار. اینسانا یئریدیلن قیسمتچیلیك (فاتالیزم دئییرلر بۇنا)، اطاعتچیلیك، خاریجی ایراده ایله ایداره اوْلۇنماق، البته‌‌، تۆرك رۇحۇنا، پسیخوْلوْگییاسێنا هئچ بیر جهتدن اۇیغۇن دئییل. بۇ تیپ یالانچێ ایدئیالارلا اینسان حیاتێ‌نێن بۆتۆن ایمكانلارێ قارانلێغا گؤمۆلۆرسه، البته‌‌، گئریله‌مه باش وئره‌جك، بۇرادا جدی اینكیشافدان دانێشماق مۆمكۆن دئییل. اگر عاغێل، دۆشۆنجه اینكیشافدان قالێرسا، زوْرلا آواملێغا پرچیمله‌نیرسه، هانسێسا ترققیدن بحث ائتمك معناسێزدێر.

بیر ده قارداشێمێز وۇرغۇلادێ كی، بابك تام گؤرۆنمه‌ییب. بیلیرسینیز، بابك یالنێز دؤیۆش قهرمانێ دئییلدی. اوْ، قوْلدان، قێلێنجدان عبارت گؤتۆرۆلمه‌مه‌لیدیر. بابك هم ده تفككۆر صاحبی ایدی. دین یییه‌سی ایدی، باشقا سؤزله، اؤزۆنۆن اینانجێ واردێ. بابه‌كین اؤز اللهێ واردێ – شیروین آدێندا. اوْ الله كی، اوْ، بابه‌كین باشێ‌نێن اۆستۆنده قارا-قوْرخۇ كیمی دایانمامێشدێ. اوْ الله بابه‌كین ایچیندیدی. اوْنا گۆج وئریردی، قۆدرت وئریردی. بابك ایچینده شیروینله مئیدانا چێخمێشدێ، عرب خیلافتی‌نین اۆستۆنه بئله بیر قۆدرتله یئریگیردی. اؤزۆنه اینامێ یئره-گؤیه سێغمێردێ. بۇ اینام اوْلماسایدێ، اؤزۆندن قات-قات چوْخ اوْلان، گۆجلۆ اوْلان بیر خیلافتله 23 ایل دؤیۆشه بیلمزدی. بعضی منبع‌لرده 23 ایل دئییلیر، سیز 22 ایل دئییرسینیز. بیر ایل آشاغێ-یۇخارێ اوْلماسێ‌نێن هئچ بیر اؤنمی یوْخدۇ. هر حالدا بۇ قدر اۇزۇن مدتلی دؤیۆشه بیلمه‌یین اساسێندا بابه‌كین اینانجێ دایانێردێ. قهرمانلێق اوْ اینامدان گۆج آلێردێ. هم ده بۇرادا ایدراكیلیك واردێ. ایدراكی سویه‌ده آپارێلمایان دؤیۆش قالیبیت یارادا بیلمز، قهرمانلێق آدلانا بیلمز. دۆشۆنه-دۆشۆنه دؤیۆشۆردۆ. هر گۆن اؤلۆمۆن اۆستۆنه گئدن آدامدا هانسێ سویه‌ده اینام اوْلمالێدێر كی، اۇسانماسێن، سارسێلماسێن، ال چكمه‌سین اینادێندان، عقیده‌‌سیندن. بلی، قهرمانلێق ائله-بئله یارانمێر. قهرمانلێق – اؤلۆمله اۆنسیتده یارانێر. بابه‌كیمیز اؤلۆمله اؤجشمیشدی. اوْنۇن اؤلۆمله اؤجشمه‌سی‌نین آنلامێ آزادلێق ایدئیاسێنا باغلێ ایدی. بابك آزادلێغێ یالنێز اؤزۆ اۆچۆن ایستمیردی، اؤز خالقێنا ایسته‌ییردی. آذربایجانێن آزادلێغێنێ یاراتماق اوْنۇن آمالێ ایدی. اوْنا گؤره ده بابكچیلیك آذربایجان دئمك ایدی. اوْنۇن بۆتؤولۆیۆنۆ یاراتمێشدێ. آذربایجانێن هر یئریندن گلیردیلر بابكه قوْشۇلۇردۇلار – ناخچێواندان گلیردیلر، شیرواندان گلیردیلر، اردبیلدن گلیردیلر. هر یئردن گلیردیلر اؤز بؤیۆكلرینه تاپێنێردێلار، اؤز بؤیۆكلرینه قوْشۇلۇردۇلار كی، آذربایجان اوْنۇن اۆستۆنه گلن همین یاد باخێشلاردان، یاد دۆشۆنجه‌لردن، یاد باسقێلاردان آزاد اوْلسۇن. بلی، آذربایجان بابه‌كین باشچێلێغێ آلتێندا عربلرین گتیردیگی رۇحانی كؤله‌لییه قارشێیدێ. یاد دۆنیاگؤرۆش ایستمیردی، یاد كیتاب ایستمیردی. باخ، بابك بۇ كوْنتئكستدن اؤیره‌نیلمه‌لیدیر. اصلینده بابك محض بۇ كوْنتئكستدن ده وۇرۇلۇر. فیكیر وئرین، بۇ گۆن آذربایجاندا بیزیم بۆتۆن دیَرلریمیزی ایسلامێن كؤلگه‌سینه ایتله‌ییرلر، اوْنۇن كؤلگه‌سینده تقدیم ائدیرلر. ایسلامێن بیزه بیر هدیه‌‌سی كیمی قییمتلندیریرلر. منه ائله گلیر كی، بۇ مثلاین آرخاسێندا هارداسا ایران رئژیمی دۇرۇر، هارداسا ایچیمیزده‌كی ایران الالتێلارێ دۇرۇر. ائله تبلیغات قۇرۇلۇب كی، بابه‌كی زوْرلا مۆسلمانلاشدێرماغا چالێشێرلار. اصلینده بابه‌كی یئنه ده گؤزلریمیزین قارشێسێندا بؤهتانلایێرلار. بابك نئجه مۆسلمان ایدی كی، اوْنۇ سۆمۆك-سۆمۆك دوْغرادێلار مۆسلمانلێغێن باشێندا دۇرانلار. بابك مۆسلمان اوْلسایدێ، هئچ دؤیۆشمزدی. مۆسلمانلێغێ قبۇل ائلسیدی، عرب خلیفه‌سی‌نین تابعلیگینده آذربایجانێن ساتراپێ اوْلاردێ. بۇنۇنلا دا جاه-جلالێن ایچینده عیش-ایشرتله مشغۇل اوْلاردێ، فیراوان یاشایاردێ. آخێ بۇ نئجه مۆسلمان اوْلا بیلردی كی، اوْنۇن ایچینده شیروین واردێ، اوْ نئجه مۆسلمان اوْلا بیلردی كی، باشێ‌نێن اۆستۆنده هئچ بیر هده‌لی-قوْرخۇلۇ اللهێ قبۇل ائلمیردی. اوْ دئییردی منیم اؤز دۆنیاباخێشێم وار. دقت یئتیرین، بابه‌كین اؤز دۆنیاباخێشێ‌نێن اوْلماسێنێ آردێجێل اینكار ائله‌ینلر وار. چۆنكی بابه‌كین اؤز دۆنیاباخێشێ‌نێن اوْلماسێنێ قبۇل ائدیرسنسه، اوْندا مین ایلدی آذربایجانێن منلیگینه حاكم كسیلمیش قارانلێق بیر دۆنیاباخێشلا اۆز-اۆزه دایانان یئنیلمزلیك ان آزێ دۆشۆنجه‌لره قایێداجاق. و هر بیر شعورلۇ آدام دۆشۆنه‌جك كی، منیم اؤزۆمۆنكۆ اوْلۇب و یادلێق قێلێنج زوْرۇنا اوْنۇ یئنیب ایچیمه دوْلۇب. ایسته‌نیلن نوْرمال آدام بۇ ایكی باخێشێ قارشێ-قارشێیا قوْیاجاق. بۇنۇن اۆچۆن ده اللریندن گلنی ائدیرلر كی، بابه‌كی یالنێز ایستیلاچێلارا قارشێ دؤیۆش قهرمانێ كیمی تقدیم ائله‌سینلر. اللرینده ایمكان اوْلسایدێ اوْنۇن قهرمانلێغێنێ دا یادداشلاردان سیلردیلر.

عاصیف آتا اؤزۆنۆن “آذربایجانێمێز – آذربایجانلێغێمێز” آدلاندێردێغێ دۆشۆنجه سیستمینده آردێجێل وۇرغۇلایێردێ كی، بابه‌كین اؤز فلسفه‌سی اوْلۇب. اوْنۇ عربلر یاندێرێبلار. عاصیف آتا دئییردی كی، بۇنۇ من فهمله دئییرم و منیم فهمیم منی آلداتمێر. هر كس دئیه بیلر كی، بۇ، عاصیف آتانێن اؤز فهمیدیر، اؤزۆ بیلر. آنجاق گلین باخاق. دۆنن ده، بۇگۆن ده یارانان ایسته‌نیلن بیر تشكیلاتێن اؤزۆنۆن نیزامنامه‌سی، پروْقرامێ اوْلۇب. و نئجه اوْلا بیلر كی، خۆرمیلیك كیمی بؤیۆك بیر حادثه‌‌نین فلسفه‌سی اوْلماسێن. اوْ خۆرمیلیك كی، اوْنۇن معناسێ، مظمۇنۇ فرحچیلیك ایدی. عرب-فارس منبع‌لری قصداً خۆرمیلیگی كئفله، عیش-ایشرتله عینیلشدیریرلر. بۇنۇنلا دا بابه‌كی لكله‌مه‌یه چالێشێرلار كی، اوْ كئف آدامێ اوْلۇب، نشخوْر اوْلۇب. عاصیف آتا عرب كئفجیللیگی‌نین بابكه یاد اوْلدۇغۇنۇ جدی منطیقه دایایێر و خۆرمیلیگین فرحچیلیك اوْلدۇغۇنۇ آذربایجانێن زردۆشتدن باشلایان ایشێقچێلێق معناسێنا باغلایاراق بۇنۇ اساسلاندێرێر.

بلی، آغشێن بَی وۇرغۇلادێ كی، خۆرمیلیك بابكه قدر یارانمێشدێ. گؤرۆرسۆنۆزمۆ، ماهیتیمیزی نئجه لكله‌مه‌یه چالێشێرلار. بابك گۇیا گلیب كئفجیللره قوْشۇلۇب و سوْنرا دا كئفجیللیگین باشێنا كئچیب. یئنه عاصیف آتانێن هارایێنێ خاتێرلادێرام. اوْ دئییر كی، عیش-ایشرت آدامێ 23 ایل دؤیۆشمزدی، اؤلۆمله اؤجشمزدی – مین ایل یاشامازدێ.

آغشێن آغكه‌مرلی: هئچ اوْندا فاجعه‌‌وی شكیلده اؤلدۆرۆلمزدی ده. بیر گۆذشته گئتسیدی، تسلیم اوْلسایدێ، بوْیۇن ایسیدی، سیزین دئدیگینیز كیمی فیراوان یاشایاردێ.

آبیل اۇلۇسوْی: سوْیلۇ بَیین فیكری‌نین داوامێ كیمی بیر مسئله‌‌یه توْخۇنماق ایسته‌ییرم. بیز بیلیریك كی، بابك – افشین قارشێدۇرماسێ اوْلۇب. همین مۆناسیبتلر چؤزۆله بیلمه‌دی. یعنی اصلینده بابه‌كین ایسته‌ییندن آسێلێ اوْلاراق بۇ مۆناسیبتلر چؤزۆلمه‌دی. افشین اصلینده نه ایسته‌ییردی؟! چوْخ تأسف كی، بیزیم تاریخیمیزین بئله مقاملارێ دا وار. آتروْپات آدلێ آذربایجانێن باشێندا دۇران بیر ساتراپ اوْلۇب. آتروْپاتچێلێق چوْخ سوْنرالار دا داوام ائله‌ییب. یعنی بیز قۇزئی آذربایجانێن تیمسالێندا گؤردۆك. رۇسییا ایمپئرییاسێ اؤز ساتراپێنێ بۇردا تعیین ائدیردی. اصلینده ساتراپلارێن الییله آذربایجان ایداره اوْلۇنۇردۇ. اوْ ساتراپلار تلتیفله‌نیردی، مۆكافاتلاندێرێلێردێ و آذربایجانێن باشێنا اوْیۇنلار گتیریلیردی. بابكله افشی‌نین مۆناسیبتلری‌نین حل اوْلۇنماسێنا دا بۇ یؤندن یاناشماق اوْلار. افشین حاكمیت ایسته‌ییردی، بابك حاكمیتچی دئییلدی، آزادلێق ایسته‌ییردی. چوْخ دۆزگۆن قئید اوْلۇندۇ كی، بابه‌كین تانرێسێ آزادلێق ایدی، اوْنا گؤره بیز اوْنا آزادلێق پئیغمبری دئییریك.

بیر مثلای ده وۇرغۇلاماق ایسته‌ییرم: بۇ گۆن ایرانێ اؤز جوْغرافییاسێ سایانلار (حاكمیتده اوْلانلار، حاكمیته گلمك ایسته‌ینلر)، تۆركۆ اوْرایا گلمه سایانلار اوْ واختلار هاردا ایدیلر گؤره‌سن؟! بۇ یۇردا یادئللیلر باسقێن ائدنده اوْنلار هارادا ایدیلر؟! سوْنراكێ ایران آدلانان ارازیده صفویلر واختێندا، افشارلار واختێندا، قاجارلار واختێندا فارسلارێن روْلۇ نه‌دن عبارت ایدی؟! تۆرك اوْرادا اوْلماسایدێ، تۆركۆن یاراتدێغێ دؤولتلر اوْلماسایدێ، اوْ جوْغرافییا پارچا-پارچا اوْلۇب اوْنۇن-بۇنۇن الینه كئچه‌جكدی. بۇگۆنكۆ ایران ایران اوْلمایاجاقدێ، بلكه ده اوْندان اثر-علامت قالمایاجاقدێ.

بابك و افشین مۆناسیبتلری ده بیزیم اۆچۆن بیر درسدیر. افشین ایمپئرییا تابعلیگینده بۇ یۇردا باشچێلێق ائله‌مه‌یه راضێلێق وئرمیشدی – آزاد اوْلمایان، مۆستملكه‌یه چئوریلن بیر یۇردا باشچێلێق. بابك بۇنا راضێ اوْلمامێشدێ، اوْ، مۆستملكه ایستمیردی.

وۇرغۇلادێغێمێز كیمی، مارتێن 14-ده بابه‌كی اعدام ائله‌دیلر. سوْنرا نه باش وئردی، عربلره قارشێ دیره‌نیش سنگیدیمی؟! آذربایجان تاریخینی آراشدێراندا گؤرۆرسن كی، آذربایجانێن ایستر گۆنئیینده، ایستر قۇزئیینده آیرێ-آیرێ خۆرمیلر مركزی وار ایدی. اوْنلار بابه‌كین اوْ ایشینی داوام ائتدیریردیلر. سویه همین سویه دئییلدی. آمما یئنه ده دیره‌نیش وار ایدی. یعنی بابه‌كین اؤلۆمۆندن سوْنرا دا آذربایجان خالقێ اؤز آزادلێق ایسته‌ییندن ال چكمیردی. سوْنرادان عربلر گئتدیلر، آنجاق چوْخ تأسف كی، یۇردۇمۇزدا عربچیلیك قالدێ. بۇنۇنلا بئله، اگر بۇ گۆن 21-جی یۆزیلده سوْیداشلارێمێز آزادلێق اۇغرۇندا آیاغا دۇراركن یئنه بابكه اۆز تۇتۇرلارسا، بابه‌كین آزادلێق دؤیۆشۆنۆن اینسانلێق تاریخینده خۆصۇصی یئری وار. شخصیتلر وار كی، ایللردن سوْنرا، بیر عصردن سوْنرا اۇنۇدۇلۇر، آنجاق مین ایل كئچیر، بیز یئنه بابكه اۆز تۇتۇرۇق. امینم كی، آذربایجان آزادلێغێنا قوْوۇشاندان سوْنرا دا بابه‌كین آزادلێق رۇحۇنا اۆز تۇتاجاق. چۆنكی آزادلێق رۇحانی حالدێر، اینسان هئچ واخت بۇندان ال چكه بیلمیر.

آغشێن آغكه‌مرلی: بابه‌كین اعدامێندان سوْنرا، اوْنۇن ایدئیاسێ آرادان قالدێرێلاندان سوْنرا یارانان ایدئوْلوْژی بوْشلۇغۇن نتیجه‌سیدیر كی، بۇ گۆن بیز پارچالانماقدا داوام ائدیریك. دوْغرۇ وۇرغۇلادێنێز كی، آذربایجانێن فاجعه‌‌سی بشریتین فاجعه‌‌سی ایدی. آذربایجانێن هر جهتدن گئریله‌مه‌سی اوْرتا آسییانێن گئریله‌مه‌سینه سبب اوْلدۇ. اوْ علاقه‌‌لر قێرێلدێ، بؤیۆك بیر بوْشلۇق یاراندێ. عربلرین گلیشینه قدر آذربایجاندا یارانان اوْ اینكیشاف خطتینی چوْخ سوْنرالار هئچ بیر حاق، حۆقۇق تانێمایان آوروْپا گؤتۆردۆ. آوروْپا اؤزۆنۆ چوْخ یۆكسك پیلله‌ده گؤسترمه‌سینه باخمایاراق، اوْنداكێ یاخشێ جهتلر بیزده بابك دؤورۆنده حاكم ایدی.

بابكدن سوْنرا دا بابكلر اوْلدۇ. منجه، ستتارخان دا بیر بابك ایدی، باغێرخان دا بیر بابك ایدی، حتی پیشوری، خییابانی ده. بابه‌كین آیرێ-آیرێ نیشانه‌لرینی شاه ایسمایێلدا گؤرمك اوْلۇر. نسیمیده جانلانێر. آنجاق اوْ بؤیۆك بوْشلۇقدان چێخا بیلمیریك. بیزی توْرپاقلارێمێزێن ایشغالێ سارسێتمادێ، دۆشۆنجه‌لریمیزین، مفكۇرمیزین ایشغالێ سارسێتدێ.

سوْیلۇ آتالێ: بیر آز آیدێنلاشسێن دئیه بعضی فیكیرلری اینكیشاف ائتدیرمك ایسته‌یردیم. بلی، بابه‌كین مهوی ایله بیزیم كندیمیز، مئشمیز دئییل، رۇحۇمۇز ایستیلا اوْلۇندۇ. بیز عربلر طرفیندن رۇحانی ایشغال اوْلۇندۇق. رۇحانی سوْیقێرێما مرۇز قالمێشێق. اوْنا گؤره ده آذربایجانێن سوْنراكێ پارچالانمالارێ‌نێن، فلاكتلری‌نین همین رۇحانی ایشغالا باغلێ اوْلدۇغۇنۇ گیزله‌ینلری ایفشا ائله‌مك گركدیر. بیزیم رۇحانی ماهیتیمیز دانێلا-دانێلا بیزی هئچه چئویریرلر.

عاصیف آتا دئییر كی، بابه‌كین ایچینده گزدیردیگی شیروین، یعنی بۇ ایدئیا ان الحقق ایدئیاسێ ایدی اصلینده. ان الحقق ایدئیاسێنێ 10-جۇ یۆزیلده منصۇر حلاج و سوْنرالار بیزیم هۆرۇفیلریمیز دئمیشدی. آنجاق بۇنلاردان اؤنجه بابكده ایفاده اوْلۇنمۇشدۇ. ایچیمده شیروین گزدیریرم – اصلینده “حق منده‌دیر” دئمكدیر.

باخ، بیزیم اینسانلارێمێزێ عربچیلیگی مۆدافعه‌‌ ائله‌ینلر چاشدێرێرلار. دئییرلر، گۇیا بیز تۆرك اوْلاراق ایسلامێ دؤیۆشسۆز قبۇل ائتمیشیك. تكاللاهلێق تانرێچێلێغا اۇیغۇن اوْلدۇغۇ اۆچۆن گۇیا درحال قبۇل ائله‌میشیك. و بۇرادا بابه‌كین ایللرله ایسلاما قارشێ دؤیۆشۆ گؤزاردێ ائدیلیر. لاپ تۇتالێم كی، بابك جوْغرافی ایستیلایا مرۇز قالێب. نئجه سن ایسلامێ دؤیۆشسۆز قبۇل ائله‌میسن كی، سنین خالقێ‌نێن آغلێندا اوْتۇرۇشمۇش بیر فیكیر وار – بیز قێلێنج مۆسلمانێیێق. یعنی قێلێنجلا وئریبلر سنه مۆسلمانلێغێ، سوْنرا دا همین قێلێنجێن زهمی، ضربه‌‌سی ایله بابه‌كین رۇحانی كئیفیتلرینی سنه اۇنۇتدۇرماغا چالێشێبلار.

آغشێن آغكه‌مرلی: بس 23 ایل كیمینله ساواش آپارمێسان؟ اگر دؤیۆشسۆز مۆسلمان اوْلمۇسانسا، 23 ایللیك ساواشێن كیمه قارشێ ایدی؟!

سوْیلۇ آتالێ: تۆركۆن بیر سێرا خۆصۇصیتلری بابكده تجللا تاپمێشدێ. بابك گۆجلۆ اینامچێ ایدی، وۆقارلێ ایدی و دؤیۆشكن ایدی. باخ، بۇ اۆچ كئیفیت بابه‌كین سیماسێنێ بللی ائدیر. بابك بۇ صیفتلرله مئیدانا چێخێب دؤیۆشۆردۆ. بابه‌كین آزادلێق ایدئیاسێ‌نێن فلسفه‌سی فرحچیلییه اساسلانێردێ. عاصیف آتانێن بابكچیلیكده مۆعیین ائتدیگی اساس كئیفیت اوْ ایدی كی، گرك فرحچیلییه اساسلانێب یاشایاسان. دؤیۆشنده ده فرحچیلیك اۆسته دؤیۆشه‌سن، اؤلنده ده. بۇ، جدی بیر نیكبینلیك مكتبیدیر. هاردادێر ایسلامدا بئله بیر یۆكسك حال، یۆكسك اینسانی تسدیق.

بیزیم بؤیۆكلریمیزی گؤزۆمۆزدن سالماق اۆچۆن همیشه چاشقێنلێقلار یارادێرلار. بۇ چاشقێنلێقلارێن ایچریسینده ده پیس معنادا اوْ قدر كۆچه الوانلێغێ اوْرتایا چێخێر كی، اینسانلارێمێز بیلمیر كی، بۇنلارێن هانسێ دوْغرۇدۇر. تاریخ اوْ قدر ساختالاشدێرێلێر، اوْ قدر تحریف اوْلۇنۇر، اوْ قدر چئشیدلی تاریخلر یازێلێر كی، بۇنۇن ایچریسینده بؤیۆكلریمیزه، شخصیتلریمیزه مۆناسیبت ایتیب آرادان گئدیر. هم ده شخصیتین اؤزۆنۆ وۇرماق، ایتیرمك آیرێجا خطت كیمی حیاتا كئچیریلیر. بۇ گۆن ده آوروْپا دئموْكراتییاسێ‌نێن اساس پرینسیپلریندن بیری سۆرۆ حالێ یاراتماقدێر. حۆقۇقی جمعیت یارادێر. حۆقۇقی جمعیت نه دئمكدیر – یعنی بۇرادا شخصیت یوْخدۇر، اوْنۇن رۇحۇنا سؤیكنمك اوْلماز. اگر شخصیت آرادان گئده‌جكسه، اوْندا آزادلێق یئتیریلمه‌یه‌جك، هئچ كیم بۇنۇنلا مشغۇل اوْلمایاجاق. حۆقۇق آزادلێق دئمك دئییل. حۆقۇق ان یاخشێ حالدا جیسمانی تأمیناتدێر. آزادلێق ایسه رۇحانی طلباتدێر. آزادلێغێ دا یئتیرن شخصیتدیر – شخصیتین دۆشۆنجه‌سیدیر، شخصیتین قطعیتیدیر، قۆدرتیدیر. اوْ، آزادلێق اۆچۆن بۆتۆن اؤزۆنه‌مخصۇصلۇغۇیلا اوْرتایا چێخێر. دئموْكراتییا دئییر، حۆقۇقۇ من سنه وئریرم، آزادلێغێ من سنه وئریرم. شخصیت ایسه دئییر كی، آزادلێغێن اۆچۆن من سنی بؤیۆدۆرم، یئتیریرم، آیاغا قالدێرێرام. و سن اؤزۆن اؤز آزادلێغێنا قوْوۇشۇرسان، سن اؤزۆن اؤزۆنه یییه دۇرۇرسان. خالق شخصیته تاپێناندا اؤزۆ یارادێر اؤز آزادلێغێنێ. آزادلێغێ اوْنا دیلنچی پایێ كیمی وئرمك اوْلماز. اوْنا گؤره ده بۇرادا شخصیتین روْلۇ خۆصۇصی درك اوْلۇنمالێدێر و تقدیم اوْلۇنمالێدێر. تصادۆفی دئییل كی، گۆنئی آذربایجاندان اوْلان سوْیداشلارێمێز بابه‌كین آدێنا دوْغرۇ یۆیۆرۆرلر – بزز قالاسێنا گئدیش بۇ دئمكدیر. شخصیتین روْلۇ دانێلمازدێر. مین دنه دئموْكراتیك تسیسات یارات، شخصیتی عوض ائله‌یه بیلمز. بیز شخصیتلریمیزی دۆزگۆن تانێمالێیێق و تانێتمالێیێق. اوْنا یییه‌لیك ائدیلمه‌لیدیر كی، هره اوْنۇ بیر سمته یؤنلتمه‌سین. سسری دؤنه‌مینده بابك قهرمان كیمی قاباردێلێردێ. بۇ اوْ دئمك دئییل كی، بابه‌كین سسری-یه دخلی واردێ. چۆنكی بابك ایسلاملا دؤیۆشۆردۆ. سوْوئت ایدئوْلوْژیسی اوْلان آتئیزمه بۇ لازێم ایدی. آنجاق آتئیزمه بابه‌كین ایسلاملا ایدئوْلوْژی دؤیۆشۆ، یعنی میللی-رۇحانی كئیفیتلرله دیره‌نیشی لازێم دئییلدی. اوْندا آتئیزم كیمی بیر جفنگیاتێن اؤزۆ ده دیره‌نیشه مرۇز قالاجاقدێ. اوْنا گؤره فیلمه چكدیلر دؤیۆش قهرمانێ كیمی، خۆرمیلیگین نه اوْلدۇغۇ قاباردێلمادێ. بیر سؤزله، هر كس بیلیر كی، بابك ایسلاملا دؤیۆشۆردۆ، آنجاق بیزیم ایچیمیزده اؤزۆمۆزه یادلاشانلارێمێز دئییرلر كی، یوْخ، بابك مۆسلمان ایدی. بۇ مثلای چوْخ تأسفلر اوْلسۇن كی، م.ه.رسۇلزاده ده دۆزگۆن قییمتلندیر¬مه‌میشدی. بابك نئیله‌مه‌لییدی كی، اوْندان سوْنرالار آتئیزم اؤزۆ اۆچۆن یارارلاناجاقدێ. بابكه یییه‌لیك اوْلۇنسا، اوْ، دۆزگۆن ایستیقامتده درك اوْلۇنار و ایستیفاده‌چیلرین یاراغێ كیمی گؤرۆنمز. اوْنا گؤره بابكه نه آتئیزم نؤقطه‌ی-نظریندن، نه ده باشقا جهتلردن یاناشماق دوْغرۇ دئییل. بابكه دئموْكراتییانێن ایندیكی طلبلریندن باخماق دا دوْغرۇ دئییل.

سوْنرا ستتارخانلار، پیشوریلر، خییابانیلر ده بیر بابك ایدی، دئدینیز. البته‌‌، بۆتۆن دؤورلرده خالق اؤز آزادلێغێ‌نێن دالێنجا گئدیر و بۇنۇن اۆچۆن ایچیندن شخصیتلر قاباغا چێخارێر. سؤز یوْخ كی، اوْنلارێن فداكارلێقلارێ، لیاقتلری بابكه دوْغما ایدی. آنجاق هم ده آرالارێندا چوْخ بؤیۆك فرقلر واردێ. یۇخارێدا آدلارێنێ چكدیگیمیز شخصیتلریمیز اینقیلابچێ ایدیلر، بابك اینقیلابچێ دئییلدی. بابك عصیانچێ دا دئییلدی. بابه‌كین دؤیۆشۆ چوْخ فرقلی ایدی. بابك اینقیلابچێلێق سرحدلرینه سێغمێردێ. بۇرادا وۇرغۇلادێق كی، بابه‌كین اؤلۆمۆ بشری فاجعه‌‌ ایدی – اؤزۆنۆن اینسانلێغا اۇیغۇن اوْلمایان اعدامێیلا، دۆنیاباخێشێ‌نێن آرادان گئتمه‌سییله، فلسفه‌سی‌نین یاندێرێلماسێیلا. چۆنكی هر بیر دۆنیاباخێش، فلسفه بشریتین مین ایللر آختارێشێندان ایره‌لی گلیر. اوْنۇ مهو ائله‌مك بشریتین كئچدیگی یوْلا خیانتدیر.

عاصیف آتا دئییردی كی، بابه‌كین اعدامێ ایله آذربایجانێن یئنیلمزلیگی مهو ائدیلدی. و بۇ گۆن بابكه اۆز تۇتماق یئنیلمزلییه اۆز تۇتماق آنلامێ داشێیێر. چرچیوه‌لرده یئنیلمزلیك یارانمێر.

بابكدن سوْنرا دا بشری سویه‌ده بیزیم شخصیتلریمیز یاراندێ، – اوْ جۆمله‌‌دن هۆرۇفیلریمیز. هۆرۇفیلریمیز – نیمیمیز، نسیمیمیز ایسلام چرچیوه‌سیندن قێراغا چێخاندا یاراندێلار، اوْنۇن ایچینده یارانمادێلار، اوْنا قارشێ چێخدێلار و یاراندێلار. شخصیت اوْ واخت بشری سویه‌یه قالخێر كی، اوْ، چرچیوه‌لری آشێر، دایره‌لری یێرتێر.

نه قدر كی، ایسلام آذربایجانا گلیب، اوْ، آذربایجانێن باشێ‌نێن اۆستۆنده قارا بۇلۇد كیمی دوْلانێر، اوْنۇن آلتێندا، اوْ رۇحانی باسقێ‌نێن آلتێندا شخصیتلر یارادا بیلمه‌میشیك. بؤیۆك حادثه‌‌ یارادا بیلمه‌میشیك. بؤیۆك دیَر یارادا بیلمه‌میشیك. یالنێز اوْنۇن سددیندن قێراغا چێخاندا یاراتمێشێق.

باخ، بۇ گۆن ده بیز آذربایجان اوْلاراق یئنه ده یاد باخێشلارێ، یاد دۆشۆنجه‌لری، یاد تأثیرلری جێرێب قێراغا چێخاندا یاراناجاغێق. آمما تأسفلر اوْلسۇن كی، ایستر گۆنئی آذربایجاندا، ایستر قۇزئی آذربایجاندا یئنه بیز دایره‌لرین ایچریسینده اؤزۆمۆزه آزادلێق آختارێرێق، دیَر آختارێرێق. نینكی آختارێرێق، اوْ دایره‌لرین ایچریسینده بیز سخاوت گؤزله‌ییریك، ایمداد دیله‌ییریك. نه آددێم آتێرێقسا همین دایره‌لری نظره آلێرێق. بیردن دئدیگیمیز سؤز، آتدێغێمێز آددێم بۇ دایره‌لرین شرطلرینه، طلبلرینه اۇیغۇن گلمز، خطیرلرینه دیَه بیلریك…

ایندی قایێدێرام مؤوضۇنۇن اوْ جهتینه كی، اوْرادا چێخێش نؤقطه‌‌سی آرایێرێق. بیز بابه‌كی نئجه خلاص ائده بیلریك و بابك بیزی هارا چێخاردا بیلر؟! بیز بابكه اۆز تۇتاندا یئنیلمزلییه اۆز تۇتۇرۇق، آزادلێق ایسته‌ییمیزی اوْرتایا قوْیۇرۇق، اوْنۇن تفككۆر گۆجۆنه سؤیكنمك ایسته‌ییریك. آنجاق بیز ایسته‌سك ده، ایسته‌مه‌سك ده بابك بیر تاریخدیر آرتێق. اوْنۇن دۆشۆنجه سیستمی، وۇرغۇلادێغێمێز كیمی، مهو ائدیلیب. بۇ تاریخی اوْلدۇغۇ كیمی بۇ گۆنه چكیب گتیرمك مۆمكۆن دئییل. آذربایجان یئنیدن خۆرمیلر حركاتێنا باشلایا بیلمز. اوْنا گؤره ده بیز بابكده اوْلان میللی-اینسانی كئیفیتلری یئنی بیر دۆنیاباخێشێن – مۆطلقه اینامێن مایاسێنا قاتێلان، اوْنۇن جؤوهرینده اوْلان بیر حادثه‌‌ كیمی درك ائله‌سك و قبۇل ائله‌سك، بیز آذربایجان اوْلاراق اؤز یؤنۆمۆزۆ تاپا بیلریك.

آغشێن آغكه‌مرلی: طبیعیدیر كی، بۇ جۆر تاریخی شخصیتلریمیزه سێغێنماغێمێزێن اساس سببی ایچیمیزده اوْلان بیر بوْشلۇقدۇر. اوْ بوْشلۇغۇ دوْلدۇرماق اۆچۆن شخصیتلریمیزه اۆز تۇتۇرۇق. ایندییه قدر اوْ بوْشلۇغۇن نتیجه‌سینده‌دیر كی، بیز اوْرا-بۇرا تاپێنمێشێق. ایندی اؤزۆمۆزۆ تاپماغێمێز، ایدئوْلوْژیمیزی یارادێب اوْرتایا قوْیماغێمێز گركدیر. اگر بیز اؤز شخصیتلریمیزده كیملیگیمیزی تاپێب اوْرتایا قوْیا بیلمه‌سك، گله‌جكده یئنه ایتیره‌جییك. یئنه اؤزۆمۆز اؤزۆمۆزۆ بالتالایاجاغێق. بۇنا گؤره ده فیكیرلشیرم كی، ایدئوْلوْژی مسئله‌‌، میللی دۆشۆنجه مسئله‌‌سی آذربایجان اۆچۆن بۇ گۆن چوْخ بؤیۆك اؤنم داشێیێر. اصلینده بابه‌كی بابك ائله‌ین ده ایدئوْلوْژی اوْلۇبدۇر، خۆرمیلیك باخێشێ اوْلۇبدۇر. نسیمینی نسیمی ائله‌ین، نیمینی نیمی ائله‌ین هۆرۇفیلیك اوْلۇبدۇر. سؤز یوْخ، بۇنلارێن كؤكۆنده ده زردۆشتدن باشلایان ایشێقچێلێق عنعنه‌‌سی وار. بۇنلار دا اینسانێن اؤز داخیلیندن باشلایێر، كناردان وئریلمیر. داخیلیمیزدن باشلایان كیملیگیمیزی بیلدیریر.

آبیل اۇلۇسوْی: بابه‌كین دؤنه‌مینده قئید ائله‌دیگیمیز كیمی مؤهتشم بیر خیلافت واردێ. بۆتۆن ایمپئرییالاردا اوْلدۇغۇ كیمی، خیلافتین داخیلینده ده اوْیۇنلار گئدیردی. بۇ اوْیۇنلار عربلره مخصۇص ایدی. اوْ دؤورده بیلیرسینیز كی، حاكمیتده عباسیلر ایدی. كیملیگیندن آسێلێ اوْلمایاراق، خیلافتین آذربایجانا مۆناسیبتی دیَیشمیردی. آذربایجانێ ایشغال ائله‌میشدیلر، اؤز دینلرینی گتیرمیشدیلر بۇرا. بیر ده وار خیلافتین اؤز داخیلینه یؤنه‌لیك سیاستی. آرتێق آیرێ-آیرێ طایفهلارێن، فردلرین آراسێندا مۆباریزه گئدیردی. تأسف كی، بابه‌كی، لاپ ائله اوْ دؤورۆن تاریخینی اؤیرننلر خیلافتین داخیلینده‌كی دۇرۇملا آذربایجانا مۆناسیبتینی بیر چوْخ حاللاردا عینیلشدیریرلر. بۇ دا اؤزۆنۆ اوْندا گؤستریر كی، مثلا، دینین باشلادێغێ ایلكین دؤورلرده بللیدیر كی، داخیلی چكیشمه‌لر نتیجه‌سینده الینی، حسینی اؤلدۆرمۆشدۆلر. ایندی بابه‌كین اؤلدۆرۆلمه‌سینی ده اوْ حادثه‌‌لرله معناجا عینیلشدیرمه‌یه چالێشێرلار. آخێ مقصدلر باشقا ایدی، فرق كیفایت قدر قابارێقدێر. ایماملار اؤز ورثه‌‌لیك ایستكلرینی حیاتا كئچیریردیلر، بابك ایسه اؤز خالقێنا آزادلێق ایسته‌ییردی. اوْنا گؤره وۇرغۇلادێغێم حادثه‌‌لری عینیلشدیرمك بابه‌كین بؤیۆك آمالێنێ اینكار ائله‌مكدن باشقا بیر شئی دئییل.

…بۇ گۆن منیم آرزۇم اوْدۇر كی، بابه‌كین یۇردۇندا تۆرك میللتی‌نین اؤزۆنۆن بیر آزادلێق فلسفه‌سی یارانسێن. اۆستۆندن عصرلر كئچسه ده بابك فلسفه‌سینی یئنیدن جانلاندێران، اینكیشاف ائتدیرن بیر آزادلێق فلسفه‌سی تكجه آذربایجان اۆچۆن دئییل، بۆتۆن بشریته لازێمدێر.

آغشێن آغكه‌مرلی: بلی، بابك فلسفه‌سی‌نین، ایدئوْلوْژیسی‌نین عۆمۇممیللی، عۆمۇم‌بشری مظمۇنۇندان ایره‌لی گلیر كی، دؤیۆش واختێ اوْنۇن اؤز اوْغلۇنا مۆناسیبتی ده عائله‌‌ چرچیوه‌سینه سێغمێردێ.

بیر هاشییه چێخێم: اوْ دؤورده دؤیۆش تكجه بزز قالاسێندا گئتمیردی. گۆرجۆستاندان تۇتمۇش همدانا قدر آذربایجانێ بۆرۆمۆشدۆ. دیاكوْنوْوۇن مارت تاریخینده گتیردیگی بیر فاكت وار كی، عربلره قارشێ آذربایجاندا 110 قالادا دؤیۆش گئدیردی. اوْنلارێن هامێسێ‌نێن آرخاسێندا بیر ایدئیا، بیر دۆشۆنجه واردێ. بۇ گۆن ساده‌جه اوْلاراق بزز قالاسێ بیزیم اۆچۆن مركزلشمیش، رمزلشمیش بیر اۆنواندێر. بیر داها وۇرغۇلاماق ایسته‌ییرم كی، بیزیم ایچریمیزده یارانان بوْشلۇق بابه‌كین چؤكدۆیۆ دؤنمدن باشلایێب، ایندی ده داوام ائدیر. نیمیده طبیعی اوْلاراق باشقا چالارلار دا وار ایدی، بابكده‌كی كیمی بۆتؤو دئییلدی. و سوْنراكێ باخێشلارێمێزێ ضعیفله‌دن محض بابه‌كی اعدام ائدن ایدئوْلوْژی ایدی. بۇ ایدئوْلوْژی‌نین ائتكیسی آلتێندا بیز اؤز كیملیگیمیزی تاپا بیلمیریك. داغێلا-داغێلا، پارچالانا-پارچالانا گلیریك.

آبیل اۇلۇسوْی: اوْنا گؤره ده اوْ بوْشلۇقلارێ دوْلدۇرماق اۆچۆن میللی اینام، میللی آزادلێق مسئله‌‌سینی اؤنه چكمه‌لی‌ییك.

سوْیلۇ آتالێ: میللی اینامێمێز وار (بۇ هم ده بشری اینامدێر)، ایندی بۇنۇن اساسێندا میللی ایدئوْلوْگییا یارانمالێدێر كی، گؤستریلن چابالار، دئییلن فیكیرلر گئرچك گۆجۆنۆ ایتیرمه‌سین، بؤیۆك حادثه‌‌لریمیز بیر-بیری‌نین آردێنجا تاریخین بوْخچاسێنا یێغێلماسێن.

عاصیف آتانێن مۆطلقه اینام دۆنیاباخێشێ بابكلری اؤز ایچینه آلێب. اوْنلارێ تحریفلردن آرێندێرێب، دایره‌لردن چێخارێب، یییه‌سیزلیكدن قۇرتارێب. باشقا سؤزله، آذربایجانێن باغرێندان قوْپان بؤیۆك حادثه‌‌لری اؤز مایاسێنا قاتێب اوْنلارێ یئنیدن یارادێر، یئنیدن جانلاندێرێر. بۇنۇن سایه‌سینده آذربایجانێن تاریخی اوْبرازێنێ عۆمۇمیلشدیریب گله‌جه‌ییمیزین دایاغێ كیمی تقدیم ائدیر. قدیملیكدن باشلایان بؤیۆكلۆیۆ خالقا قایتارێر. و اوْنلارێ خالقا قایتارماقلا یئترلنمیر، خالقێن گله‌جیی‌نین اینامێنێ و فلسفه‌سینی یارادێر. قدیملیكله گله‌جه‌یین وحدتینی قۇرۇر. بیز بۇنۇ خالقێمێزا وئرمكله آزادلێغێن فلسفه‌سینی ده، دؤیۆشۆنۆ ده یئتیره بیلریك. مۆطلقه اینام ائله آزادلێق فلسفه‌سیدیر. بیزیم ایچیمیزده یارانان آیرێ-آیرێ دیَرلر آیرێ-آیرێلێقدا هر بیری بیر اِلِمِنتدیر. مۆطلقه اینام بیر بۆتؤو اوْلاراق بۇ اِلِمِنتلری اؤزۆنده بیرلشدیریر و آلی بیر دیَر، آلی بیر یئنیلیك كیمی اوْرتایا چێخێر. بیز مۆطلقه اینام اوْجاغێ اوْلاراق بۇ ایشین آرخاسێندایێق. اوْنۇن یایێلماسێ، یاشاماسێ اۆچۆن رۇحانی مۆباریزه آپارێرێق. مۆطلقه اینام دین دئییل، – دینلر اینام اوْلا بیلمه‌دیگی اۆچۆن یارانێب.

بۇرادان سوْیداشلارێمێزا اۆزۆمۆ تۇتۇب دئییرم، – بیزیم قوْلتۇقلاردان چێخماغێمێزێن، اسارتدن قۇرتارماغێمێزێن یوْلۇ اؤز ایچیمیزده یارانان دیَره تاپێنماغێمێزدان – اؤز ایچیمیزه دؤنمه‌ییمیزدن كئچیر. بیز بۇ یؤنده معاریفلنمه‌لی‌ییك. بیز بۇ یؤنده معاریفلنه-معاریفلنه اصل بیر میللتچیلیك مرحله‌‌سینه گلیب چێخمالێیێق. اصل بیر مۆباریزه مسئله‌‌سینه گلیب چێخمالێیێق.

آغشێن آغكه‌مرلی: بۇ گۆنه قدر بیز تاریخمیزه، شخصیتلریمیزه یاراتدێغێمێز كوْنتئكستدن یاناشمامێشێق، یازمامێشێق. اؤزگه‌نین باخێشێندان، اؤزگه‌نین عینه‌ییندن اؤز مسئله‌‌لریمیزه باخمێشێق. ایندی عاصیف آتانێن بۇ دۆنیاباخێشێ اساسێندا شخصیتیمیزی، دیَریمیزی اؤز آچێمێمێزدان اؤیرنمه‌یه و اؤیرتمه‌یه چالێشاجاغێق. شۆبهه‌سیز كی، گله‌جكده یئنی سهولره یوْل وئرمه‌مه‌ییمیز اۆچۆن بۇ دئدیكلریمیز چوْخ بؤیۆك بیر ایره‌لیلییش اوْلا بیلر.

آبیل اۇلۇسوْی: ائله بۇ ایستكلریمیزله، بۇ چاغێرێشلارێمێزلا بۇگۆنكۆ صؤحبتیمیزی یئكۇنلاشدێرێرێق. گۆنئیلی سوْیداشلارێمێز آزادلێق ایستكلریندن دؤنمزدیرلر، دؤنمز اوْلسۇنلار. بۇ رۇح بیزه گركدیر. اؤزۆملشمه‌ییمیز اۇغرۇندا مۆباریزمیز اۆچۆن جدی زمین یارانێب، دؤیۆشكن رۇحۇمۇز بۇ زمین اۆزرینده یاشامالێدێر!

سوْیلۇ آتالێ: بۇنۇنلا دا ایستكلی سوْیداشلارێمێز، بیز سیزینله ایكینجی بیر تماسێمێزێ باشا چاتدێرێرێق. آرزۇمۇز اوْدۇر كی، بیزیم بۇ صؤحبتلریمیزی دریندن آراشدێرێب چؤزه‌سینیز. بیر یئرده جدی نتیجه‌لر چێخاراق. سؤز یوْخ كی، بیزیم دئدیكلریمیزه ده فرقلی باخێشلار چوْخ اوْلاجاق. آنجاق بیز دردلریمیزه اؤز مئیارێمێزلا یاناشماغا چالێشاق. آغشێن بَی دئدیگی كیمی، اؤز آچێمێمێزدان باخماغێ اؤیرنك. اوْندا بیز اؤز دیَرلریمیز اۆزرینده زمین تاپا بیله‌جییك .

بؤلوم لر: چریك های حرامی آذربایجان ،