قالب وبلاگ

خۇرشیدبانو ناتوانین آدی آذربایجان   تاریخینده گؤزل  شاعره،  همچی‌نین   خئیریه‌چی،  شۇشا  شهرینه ایچمه‌لی   سۇ   خطتی چكن بیر اینسان كیمی همیشه خاتیرلاناجاقدیر. 1832-جی ایلده قاراباغین مركزی شهری، تاجی شۇشادا زادگان عائله‌‌سینده آنادان اوْلموشدور.   باباسی   ایبراهیمخه‌لیل   خان   رۇسلار   طرفیندن   اؤلدورولدوكدن   سوْنرا عائله‌‌سیندن ساغ قالانلار آراسیندا مئهدیقولو خان دا وار ایدی. 1826 - 1828-جی ایللر رۇسییا - ایران مۇحاریبه‌‌سینده مئهدیقولو خان رۇسلارا قارشی وۇروشموش، اوْنلارا بؤیوك ایتكیلر یئتیرمیشدیر. مۇحاریبه‌‌ قۇرتاردیقدا قاراباغ رۇسییانین تركیب حیصه‌‌سی اعلان ائدیلمیش، قاراباغ اهالیسی آراسیندا بؤیوك نۆفوذا مالیك اوْلان مئهدیقولو خان جنوبی آذربایجانا قاییتماق تكلیفی آلمیشدیر. بۇ دؤورده اوْ آرتیق آنلامیشدی كی، ایراندا حاكمیتده اوْلان قاجارلار دا آذربایجانا آزادلیق وئرمك فیكرینده دئییل. اوْدور كی اؤز طرفداشلاری ایله برابر رۇسلارین تكلیفینی قبول ائدیر و قاراباغا قاییدیر. بۇ تدبیرله ایمپئرییا ممورلاری اوْنلارا قارشی اوْلا بیله‌جك خالق عصیانی‌نین قارشیسینی آلیر. رۇسییا ایمپئراتوْرو بیر نیكوْلای مئهدیقولو خانی قاراباغ خانی كیمی تانیمیش، اوْنون حۆقوقلارینی تسدیقله‌میشدیر. حتی 1838-جی ایلده ایمپئراتوْر خۆصوصی خاطیره مئدالی بۇراخدیرمیش و خانا داش-قاشلارلا بزه‌دیلمیش قێزیل قێلینج و فخری بایراق باغیشلامیشدیر. مئهدیقولو خانین قێزی اوْلان و "خان قێزی" آدی ایله تانینان خۇرشیدبانو ناتوان دؤورونه گؤره مۆكممل تحصیل آلمیشدی. بئله كی، اوْنون تربییه‌سی ایله قاراباغین مشهور اینسانلاریندان بیری، اؤز حسابینا قاراباغ ارازیسینده بیر چوْخ دینی و اجتماعی بینالار تیكدیرمیش بیبیسی گؤوهر خانیم مشغول اوْلموشدور. ناتوان عرب و فارس دیللرینی اؤیرنمیش، بیبیسی‌نین تأثیری ایله مۇسیقینی، شئری، رسمی سئومیشدیر. آرتیق گنج یاشلاریندا ناتوان بیر چوْخ علملری اؤیرنمیش، فیردوْوسی، نظامی، سدی، حافیظ، نوای، فۆضولی و باشقا كلاسسیكلرین اثرلرینی اوْخوموشدو. مئهدیقولو خان قاراباغلی 1845-جی ایلده شۇشادا وفات ائتمیش و اوْنون بۆتون حۆقوقلاری قێزی ناتوانا كئچمیشدیر. قاراباغدا اوْلان رۇس ممورلاری بۇندان اؤز مؤوقئلرینی و گلمه ائرمه‌نیلرین مؤوقئلرینی گۆجلندیرمك مقصدی ایله ایستیفاده ائتمه‌یه چالیشمیش، لاكین اۆمیدلرینده یانیلمیشدیلار. خالق طرفیندن سئویلن ناتوان اطرافینا تجروبه‌لی مصلحتچیلر توْپلامیش، بیلیك و باجاریقلاریندان ایستیفاده ائده‌رك حۆقوقلارینی قوْرویا بیلمیشدیر.

آذربایجاندا داها چوْخ شاعره كیمی تانینان ناتوان یارادیجیلیغا اوْن دوْققوز عصرین 50-جی ایللرینده یازدیغی شعرلرله باشلامیشدیر. اساساً عنعنه‌‌وی شرق مؤوضولاریندا و ژانرلاریندا  یازمیشدیر.  "گۆلون"،  "قرنفیل"  و  س.  قزللرینده  شاعره  محبت حیسسینی، طبیعت گؤزللیكلرینی ترننوم ائتمیشدیر. اوْ دؤورون قاباقجیل ضیالیلاریندان اوْلان خاسای خان اۇسمییئوه اره گئتدیكدن سوْنرا قافقازا سیاهت ائتمیش ناتوان شعرلرینده قافقاز موْتیولری گؤرونمه‌یه باشلاییر. داغیستانلی خاسای خان اۇسمییئو آذربایجانا و آذربایجانلیلارا محبتله یاناشیردی. رۇس اوْردوسونون پوْلكوْونیكی اوْلماسینا باخمایاراق علم و مدنیت نایلیتلری ایله ماراقلانان خاسای خان قافقازین مۆسلمان خالقلاری‌نین نجاتینی تحصیلده گوْرور، اوْنلاری البیر اوْلوب، علم و تحصیله دقتی آرتیرماغا چاغیریردی. بیر چوْخ حاللاردا هموتنلری طرفیندن باشا دۆشولمسه ده، خاسای خانین تكلیفلری دؤورون آذربایجان ضیالیلاری طرفیندن رغبتله قارشیلانیردی. داغیستاندا، تیفلیسده، باكیدا، عمومیتله اوْلدوغو هر بیر یئرده محبت و  قایغی  ایله  قارشیلانان  خۇرشیدبانو  ناتوان  شعرلرینده  یاشادیغی  اۆلوی  حیسسلری یۆكسك بدییلیكله گؤستره بیلمیشدیر. ناتوانین اثرلری درین صمیمیتی و اینجه لیریزمی ایله سئچیلیر. یۆكسك صنعتكارلیق نۆمونه‌سی اوْلان شعرلرینده اوْ، تكریر، قوْشا قافییه، ردیف، مجاز و س. بدیی واسطه‌‌لری مهارتله ایشلتمیشدیر. خان قێزی 1872-جی ایلده شۇشادا قاراباغین ان مشهور شاعرلرینی اؤزونده بیرلشدیرن "مجلیسی-اۆنس" شاعرلر مجلیسینی تشكیل ائتمیشدیر. گنج ایستئدادلی شاعرلرین خالقا تانیدیلماسیندا، اوْنلارین شعرلری‌نین یاییلماسیندا مجلیسین بؤیوك روْلو اوْلموشدور. ماراقلیدیر كی، شاعره قاراباغا گلمیش رۇسییا و آوروْپا ضیالیلارینی مجلیسین توْپلانتیلارینا دعوت ائدیر، آذربایجان و خاریجی ضیالیلار آراسیندا سێخ علاقه‌‌لر یاراتماغا چاغیریر و اؤزو بۇنا چالیشیردی. اوْنون فیكرینجه، علم و مدنیت یئنیلیكلری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سینده، آذربایجان مدنیتی‌نین خاریجده تبلیغ اوْلونماسیندا بئله علاقه‌‌لر عوضسیز روْل اوْینایا بیلردی. ناتوان  1858-جی  ایلده  باكیدا  اوْلاركن  بۇرادا  مشهور  فرانسیز  یازیچیسی آلئكساندر دۆما (آتا) ایله گؤروشموشدور. شرق قادی‌نیندان درین بیلیكلر، شاعرلیك و رسساملیق   قابیلیتی   گؤزله‌مه‌ین   دۆما   اوْنونلا   گؤروشدن   والئه   اوْلموش، خاطیره‌لرینده ناتوان و اوْنون حیات یوْلداشینی ضیالی، معاریفپرور اینسانلار كیمی تصویر  ائتمیشدیر.  اوْ  حتی  ناتوانا  نفیس  فیقورلو  شاهمات  دستی  باغیشلامیشدیر. عوضینده ناتوان اؤز ال ایشلریندن بیر نئچه‌سینی فرانسیز یازیچیسینا باغیشلامیشدیر. عمومیتله،  قئید  ائتمك  لازیمدیر  كی،  آ.دۆما  "قافقازا  سیاهت"  اثرینده قافقاز  خالقلاری‌نین تیپیك اوْبرازلارینی  یاراتماغا چالیشمیش،  آذربایجانلیلاری بؤیوك محبت و ائهتیرام حیسسی ایله تصویر ائتمیشدیر. اوْ، خالقیمیزین ایگیدلیگی، دؤیوشكنلیگی، قوْناق‌پرورلیگی، یۆكسك مدنیته مالیك اوْلماسی باره‌سینده گئنیش اۆركله یازمیشدیر. اثرینده اوْ بئله بیر جهتی خۆصوصی قئید ائدیر كی، باشقا خالقلارین نۇماینده‌‌لری ایله ایشبیرلیگی قۇرآندا سندلر، عهدنامه‌لر، وكالتنامه‌لر، نئچه- نئچه دیگر سندلر ایمضالاماق لازیمدیر كی، آلدانمایاسان؛ آذربایجانلی‌نین ایسه بیر سؤزو كیفایتدیر؛ چۆنكی اوْ، وئردیگی سؤزه صادقدیر و سؤزونه عمل ائتمك اۆچون دریدن- قابیقدان چێخماغا حاضیردیر. آ.دۆما تعجبله قئید ائدیر كی، آذربایجانلیلارین اوْن خوْشلامادیغی حركت قوْرخاقلیقدیر. آذربایجانلی اوْغلان اۇشاقلارینا آرتیق 5 یاشیندا خنجر اوْیناتماغا ایمكان وئریلیر كی، اوْنلار ایگید و قوْرخماز بؤیوسونلر. آذربایجان خالقی‌نین ماهنیلاری، میللی خؤركلری، عادت-عنعنه‌‌لرینه والئه اوْلان دۆما اوْنون مؤهتشم   تاریخیندن   ده   خبر   وئریر. خۇرشیدبانو ناتوان كیمی ضیالی قادینلاریمیزلا گؤروش ایسه اوْنون نینكی قافقاز، هم ده ایسلام قادینلاری حاقیندا اوْلان تسووورلرینی دیَیشمیشدیر.

خۇرشیدبانو ناتوان هم ده ایستئدادلی رسسام اوْلموشدور. اوْنون دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیش بدیی تیكمه‌لری اینسانلاری ایندی ده والئه ائدیر. 1886-جێ ایلده ترتیب ائتدیگی "گۆل دفتری" آدلی رسم آلبوْموندا توْپلانان رسملر اساساً شرق اۆسلوبوندا ایشلنمیش اوْرنامئنتلر و ناتورموْرتلاردان عبارتدیر. قاراباغ خالچالاری و تیكمه‌لرینده اوْلان ناخیشلار آل-الوانلیغی ایله اینسانلاری ریققته گتیریر و یقین كی، بۇ اوْرنامئنتلرین یارادیلماسیندا ناتوانین دا خیدمتلری اوْلموشدور. لاكین 16 یاشلی اوْغلو میر عباسین اؤلوموندن سوْنرا ناتوانین حیاتیندا بؤیوك دیَیشیكلیكلر باش وئرمیشدیر. اوْنون لیریكاسی اساساً بدبین رۇحدا كؤكلنمه‌یه باشلامیشدیر. "آغلارام"، "اوْلایدی"، "گئتدی"، "سنسیز"، "اؤلورم" و س. شعرلری اوْنون كئچیردیگی درین ایضطیرابدان خبر وئریر. نسلی‌نین  خئیریه‌چیلیك  عنعنه‌‌لرینی  داوام  ائتدیرن  خۇرشیدبانو  ناتوان ساده اینسانلارا مادی كؤمكلیك گؤستریر، بدبختلیك اۆز وئرمیش اینسانلاری بۆتون واسطه‌‌لرله دستكله‌ییردی. مۆختلیف خئیریه تدبیرلرینه بؤیوك وسایط آییران شاعره شۇشا شهری‌نین سۇ قێتلیغی ایله اۆزلشمه‌سینی ان بؤیوك پروْبلئملردن بیری ساییردی. چار ممورلارینا دفعه‌‌لرله ائدیلن خاهیشلر، مۇراجعتلر هئچ بیر نتیجه وئرمه‌دیكده شاعره اؤز حسابینا مۆتخصیصلر دعوت ائتمیش و شهره سۇ خطتی چكدیرمیشدیر. 1873-جۆ ایلده اوْنون شۇشایا چكدیردیگی سۇ كمری ایندی ده "خان قێزی بۇلاغی" آدی ایله تانینیر.

اكینچیلیگی اینكیشاف ائتدیرمك، مینلرله اینسانلاری توْرپاقلا تعمین ائتمك مقصدی ایله ناتوان حؤكومت نۇماینده‌‌لرینه آرازدان میل دۆزونه سۇ كانالی چكمك پلانینی تكلیف ائدیر. بیر اینسانین بؤیوك بیر پروْبلئمین آرادان قالدیریلماسیندا چتینلیك چكمه‌سینی وۇرغولایان شاعره حؤكومتین دقتینی پروْبلئمه جلب ائتمه‌یه چالیشیر. حؤكومتی پۇل بۇراخماغا  وادار  ائتمك  مقصدی ایله ناتوان كانالین  لاییهه‌سی‌نین چكیلمه‌سی  و ایشلرین ایلكین مرحله‌سی‌نین خرجلرینی اؤز بوْینونا گؤتورور. لاكین سوْن نتیجه‌ده ممورلارین  ائتیناسیزلیغیندان،  آذربایجانا  اؤگئی  مۆناسیبتدن  بۇ  كانال  چكیلیب باشا چاتدیریلمیر. خۇرشیدبانو ناتوان 1897-جی ایلده شۇشادا وفات ائتمیش، آغدامدا "ایمارت" قبیریستانلیغیندا دفن اوْلونموشدور. حال-حاضیردا شۇشا دا، آغدام دا، شاعره دفن اوْلونموش قبیریستانلیق دا دۆشمن تاپداغی آلتیندادیر.

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،