قالب وبلاگ

-جی ایلده تیفلیسده گیمنازییانی مۆوفقیتله بیتیرن حسن بَی موْسكوایا  گئدیر و موْسكوا  اۇنیوئرسیتئتی‌نین فیزیكا-ریاضیات  فاكولته‌سی‌نین طبیعت شؤبه‌سینه داخیل اوْلور. تحصیل دؤورونده درسلره بؤیوك ماراق گؤسترن حسن بَی شخصی مۆتالیه حسابینا اؤز همیاشیدلارینی قاباقلاییرمیش. حیاتی‌نین موْسكوا دؤورو اوْنون دۆنیاگؤروشونون فوْرمالاشماسینا بؤیوك تأثیر گؤستریر. اوْ، بۇرادا مۆترققی رۇس مدنیتی نۇماینده‌‌لری ایله یاخیندان تانیش اوْلور، دئموْكراتیك فیكیرلی، معاریفپرور ضیالیلارلا یاخینلیق ائدیر. همچی‌نین طبیعت علملری ساحه‌‌سینده چالیشان ای.سئچئنوْو، ای.مئچنیكوْو، ك.تیمیریازئو كیمی مشهور عالیملرین اثرلری ایله تانیش اوْلور.

1865-جی ایلده حسن بَی تحصیلینی فرقلنمه دیپلوْمو ایله بیتیره‌رك قافقازا قاییدیر و تیفلیسده "مرز پالاتاسی"نا ایشه دۆزه‌لیر. بۇ پالاتا توْرپاق ساحه‌‌لرینی آیری- آیری شخصلر آراسیندا پایلاشدیریر، اوْنلارین سرحدلرینی (مرز) مۆعیین ائدیردی. بیر مدت تیفلیسده ایشله‌دیكدن سوْنرا حسن بَی باكی قۇبئرنییاسی ایداره‌سینده، داها سوْنرا ایسه قۇبا محكمه‌‌سینده ایشله‌ییر.

لاكین اینزیباتی ایشلر حسن بَیی داریخدیریردی. اوْدور كی اوْ بۇ جۆر ایشلردن ایمتینا ائتمه‌لی اوْلور. 1869-جۇ ایلده حسن بَی باكی رئالنی گیمنازییاسینا طبیعت تاریخی مۆعللیمی وظیفه‌‌سینه قبول ائدیلدی. لاكین بۇرادا دا اوْ، چوْخ ایشله‌یه بیلمه‌دی. بئله كی، شاگیردلره پروْقرامدان علاوه‌‌ ماتئریاللار وئریر، چ.داروی‌نین تكامول نظریه‌‌سینی آشیلاماغا   چالیشیردی.   آذربایجاندا   ماتئریالیست   طبیعت‌شۆناسلیغین   اساسینی   قوْیان زردابی عضوی عالمی اۇزونسورن تاریخی اینكیشافین محصولو كیمی قبول ائدیر، بۇ پروْسئسده طبیعی سئچمه‌نین آپاریجی روْلونو یۆكسك قییمتلندیریردی. كایناتدا ابدی حركت و دیَیشكنلیك فیكرینی قبول ائدن زردابی اینسانین طبیعتی درك و اوْنو اؤزونه تابع ائتمك قۆدرتینه مالیك اوْلماسی ایله راضیلاشیردی. بئله بیر عقیده‌‌ صاحبینه چار ممورلاری اۇشاقلارا درس دئمك ایمكانی وئرمزدیلر و وئرمه‌دیلر ده؛ اوْ، تضییق آلتیندا ایشدن چێخماق مجبوریتینده قالدی.

بۇندان سوْنرا زردابی دوْستلاری نجف بَی وزیروْو و عسگر آغا گوْرانی ایله بیرلیكده تئاتر فعالیتینه باشلاییر. 1873-جۆ ایلده اوْنلار میرزه فتحعلی آخوندزاده‌نین "حاجی قارا" پیئسینی آذربایجان دیلینده تاماشایا قوْیورلار. خالق طرفیندن رغبتله قارشیلانان بۇ تاماشا آذربایجان تئاتری‌نین باشلانغیجی اوْلدو. آذربایجانین مدنی حیاتیندا بؤیوك حادثه‌‌ اوْلان "حاجی قارا"نێن پرئمیئراسی حسن بَیی اجتماعیته تانیدیر.

عقیده‌‌ اعتباریله معاریفچی دئموْكرات اوْلان زردابی اینقیلابی و اینقیلابی چئوریلیشلری قبول ائتمیر، یئنی جمعیتی یالنیز علم و معاریف حسابینا قۇرماغی یئگانه یوْل حساب ائدیردی. خالقی معاریفلندیرمك یوْلوندا، اوْنون فیكرینجه، مۆطلق دئموْكراتیك مطبوعات یارانمالی ایدی. نهایت، اۇزون مۆباریزه‌لردن سوْنرا بؤیوك امك و سیی حسابینا زردابی بۇ آرزوسونا چاتدی: 1875-جی ایلده آنا دیلینده "اكینچی" آدلی قزئتینی چاپ ائتدیرمه‌یه مۆوففق اوْلدو. "اكینچی" قزئتی آذربایجان دئموْكراتیك مطبوعاتی‌نین ایلك نۆمونه‌سی، حسن بَی ایسه حاقلی اوْلاراق دئموْكراتیك مطبوعاتین بانیسی حساب اوْلونور.

جمعی 2 ایل (1875 -1877) چاپ ائدیلن "اكینچی" قزئتی‌نین صحیفه‌‌لرینده سوْسیال، مدنی حیاتلا باغلی، تسرروفات، علمی پروْبلئملره دایر مقاله‌لر چاپ اوْلونوردو. زردابی ادبیات و اینجه‌سنتده رئالیزمی مۆدافعه‌‌ ائدیردی. قزئتین هر نؤمره‌سینده حسن بَی زردابی آذربایجاندا یئنی دۆنیوی مكتبلرین آچیلماسی‌نین اۆستونلوكلریندن      دانیشیر،            بۇنون زروریلیگینی            گؤستریردی. قزئتین اطرافیندا م.ف.آخوندزاده، س.ه.شیروانی، ن.ب.وزیروْو و دیگر آذربایجان ضیالیلاری بیرلشمیشدی. جمعی 56 نؤمره‌سی چێخمیش قزئتین هر صحیفه‌‌سینده زردابی میللی اوْیانیشین خۆصوصیتلری، میللی بیرلیك حاقیندا معلوماتلار وئریردی. خالقلار آراسیندا دوْستلوق طرفداشی اوْلان زردابی رۇس چاریزمی‌نین میللی قێرغین سیاستینی آچیق شكیلده پیسله‌ییردی. قزئتین صحیفه‌‌لرینده حسن بَی هم ده كندلی ایدئوْلوْقو كیمی چێخیش ائدیردی. رۇس چاریزمینی، بۇرژوا-مۆلكدار آجگؤزلویونو، پۇلا هریسلیگینی ایفشا ائدن زردابی ممورلارین جدی مقاومتی ایله اۆزلشیردی. 1877-جی ایلده نؤوبتی رۇسییا - عثمانلی مۇحاریبه‌سی‌نین  باشلانماسی  ایله  علاقه دار  زردابییه  سییاسی  مقاله‌لر  چاپ  ائتمك قاداغان اوْلونور.

1877-جی ایلین سئنتیابریندا "اكینچی"  قزئتی چار حؤكومتی طرفیندن تام باغلاندیقدان سوْنرا زردابی بیر مدت ایشسیز قالیر، لاكین ه.ز.تاغییئوین تكلیفی ایله "كاسپی" قزئتینه رئداكتوْر وظیفه‌‌سینه قبول اوْلونور. اوْ، باكیدا نشر ائدیلن "حیات"، "دبیستان"، "كاسپی"، تیفلیسده نشر ائدیلن "اوْبزوْر"، "نوْووْیئ اوْبوْزرئنییئ"، پئتئربورقدا نشر ائدیلن "زئملئدئلچئسكایا قازئتا" كیمی مطبوعات اوْرقانلاریندا مقاله‌لر  چاپ  ائتدیریر. سوْسیال  و  معاریفیؤنلو  مقاله‌لرینده  حسن  بَی علم  و تحصیلین  حیاتلا  سێخ  علاقه‌‌سیندن  دانیشیر،  گئنیش  اجتماعیته  علمین  نایلیتلری باره‌ده مۆتمادی خبر وئریلمه‌سی‌نین واجیبلیگینی گؤستریردی. آذربایجانین بیر چوْخ شهر و كندلرینی گزن حسن بَی معاریفین احتیاجلاری اۆچون وسایط توْپلاماقلا مشغول اوْلان خئیریه جمعیتلری‌نین تشكیلی ساحه‌‌سینده بؤیوك ایشلر گؤروردو. "اكینچی"  قزئتی‌نین  چاپی‌نین  برپاسینا  ایجازه  وئریلمسه  ده،  اوْنون  ایشینی  "ضیا"، "ضیایی-قافقازیه"، "كشكول" قزئتلری داوام ائتدیریردی.

اوْن دوْققوز عصرین 70-جی ایللرینه‌دك رۇسییا حؤكومتی ایالتلرده اساساً رۇس مكتبلری‌نین آچیلماسینا اۆستونلوك وئریردی. لاكین آذربایجان ضیالیلاری‌نین چوْخسایلی مۇراجعت   و   طلبلری،   نهایت،   ائشیدیلدی   و   1874-جۆ   ایلدن   باشلایاراق   خالق مكتبلری، 80-جی ایللردن اعتباراً رۇس-آذربایجان مكتبلری آچیلماغا باشلاندی. ایبتیدای كند  مكتبلری اوْلان خالق  مكتبلری كندلی اۇشاقلارینا تحصیل وئریلمه‌سی پروْسئسینده بؤیوك روْل اوْینادی. آرتیق 1900-جۆ ایلده 173 بئله مكتبده 12 مین شاگیرد اوْخویوردو كی، اوْنلارین آراسیندان دا 2300-دن چوْخ قێز اۇشاغی وار ایدی. رۇس-آذربایجان مكتبلری ایسه شهرلرده آچیلیر و اوْرتا طبقه‌‌نین اۇشاقلاری اۆچون نظرده تۇتولوردو.

1900-جۆ ایلده 23 بئله مكتبده 837 شاگیرد اوْخویوردو.

دایم چار ممورلاری‌نین تعقیبی ایله اۆزلشن حسن بَی زردابی باكینی ترك ائدیب زردابا كؤچمه‌لی اوْلور و 1896-جێ ایله‌دك اوْرادا یاشاییر. بۇرادا اوْ، یئنی بیتكی سوْرتلاری‌نین یارادیلماسی ایله مشغول اوْلور، بۇ ساحه‌‌ده مۆعیین نایلیتلر ده الده ائدیر. حتی 1889-جۇ ایلده زاقافقازییا كند تسرروفاتی و سنایئ سرگیسینده خۆصوصی مئدالا و فخری دیپلوْما لاییق گؤرولموشدور.

قئید  ائدك  كی،  حسن  بَی  زردابی  1907-جی  ایلده  باكی  شهرینده  وفات ائتمیشدیر.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،