قالب وبلاگ

نادیر شاهین اؤلوموندن سوْنرا 1747-جی ایلده آذربایجاندا مۆستقیللیك اۇغروندا حركات گئنیشله‌نیر. قاراباغا قاییدیب بۇرادا مؤحكملنن پناهه‌لی بَی جاوانشیر مۆستقیل خانلیغین اساسینی قوْیور. قاراباغین سانجالی كندی‌نین تۆرك طایفهسی جاوانشیرلر نسلیندن اوْلان پناهه‌لی خان گنج یاشلاریندان ایگیدلیكده آد چێخارمیش، نادیر  شاهین  قوْشونلاریندا  خیدمت  ائتمیشدی.  طرفدارلارینی  اطرافینا  توْپلایاراق مۆستقیل دؤولت یاراتماغا باشلایان پناهه‌لی خان قێسا مدت عرضینده قاراباغ خانلیغینی گۆجلو خانلیقلاردان بیرینه چئویردی. اوْنا قاراباغین تكجه تۆرك-مۆسلمان اهالیسی دئییل، هم ده آلبان-منشأ‌لی خاچین ملیكلیگی و ائرمه‌نی منشأ‌لی ورنده، دیزاق، گۆلوستان، چیلبؤرد ملیكلیكلری ده تابع اوْلدو. بۇ ائرمه‌نیلر نادیر شاه طرفیندن آذربایجان توْرپاقلارینا كؤچورولموشدولر، آزسایلی اوْلدوقلاری اۆچون آذربایجانلی مۆسلمان اهالی اوْنلارا اؤز توْرپاقلاریندا یئر آییرمیشدی. اوْ زامان ائرمه‌نیلری مظلوم خالق كیمی قبول ائدن آذربایجانلیلار نئجه بؤیوك سهو بۇراخدیقلارینی هله بیلمیردیلر.

پناهه‌لی خان بایات، شاهبولاق و شۇشا قالالارینی اینشا ائتمكله قاراباغدا اؤزونه دایاق نؤقطه‌‌لری یاراتدی، 1748-جی ایلده ایران حؤكمداری عادیل شاه اوْنو مۆستقیل خان كیمی تانیدی. آرتیق بۇ زامان ائرمه‌نی خیسلتی اؤزونو گؤسترمه‌یه باشلادی. لاكین پناهه‌لی خانا قارشی چێخان ائرمه‌نی ملیكلری مغلوب ائدیلدیلر و خانا تابع اوْلدولار. ایراندا حاكمیته گلمك ادعاسیندا اوْلان محمّد حسن خان قاجار 1757-جی  ایلده قاراباغا هۆجوم ائتدی. پناهه‌لی خان شۇشانین گۆجلو مۆدافعه‌‌سینی تشكیل ائتمكله برابر، دۆشمن اۆزرینه هۆجوما دا كئچدی. بؤیوك ایتكیلر وئرن محمّد حسن خان آذربایجانی ترك ائتمه‌لی اوْلدو. اوْندان سوْنرا قاراباغا اۇرمییا خانی فتحعلی خان افشار دا  هۆجوم ائتدی. اولكی دؤیوشلردن سوْنرا اؤز قۆووه‌لرینی برپا ائتمه‌یه ایمكان تاپمایان پناهه‌لی خان 8 آی مۆدافعه‌‌ اوْلونسا دا، سوْندا فتحعلی خاندان آسیلیلیغی قبول  ائتدی. لاكین بۇ آسیلیلیقدان  یاخا قۇرتارماقچون  فتحعلی خانین دۆشمنی ایران حاكمی كریم خان زندله بیرلشدی. مۆتتفیقلرین بیرلشمیش قوْشونلاری آغیر دؤیوشلردن سوْنرا فتحعلی خان افشاری مغلوبیته اۇغراتدیلار.

كریم خان اؤز مۆتتفیقلرینی پایتاختی شیرازا قوْناقلیغا، قلبه‌نی قئید ائتمه‌یه چاغیریر. لاكین شیرازا گلدیكده اوْنلاری حبس ائدیب تابع اوْلماغی طلب ائدیر. تاریخیمیزه "شیراز قوْناقلیغی آدی ایله دۆشموش بۇ حادثه‌‌ 1765-جی ایلده باش وئرمیشدیر و آذربایجانلیلارا  بیر  داها  درس  اوْلموشدور  كی،  سیاستده  قوْنشولوق  و  دوْستلوق مۆناسیبتلرینه احتیاطلا یاناشماق لازیمدیر.

لاكین كریم خانین حیله‌‌گرلیگی اوْنون ایسته‌دیگی نتیجه‌نی وئرمه‌دی. بئله كی، یۆروشه یوْللاناندا پناهه‌لی خان اوْغلو ایبراهیمخه‌لیل خانی اؤز یئرینه مۆوققتی حاكم قوْیموشدو. اوْ قوْرخوردو كی، آتاسینی خلاص ائتمك ایسته‌ین ایبراهیمخه‌لیل خان كریم خانین طلبی ایله راضیلاشار و قاراباغی ایرانا تابع ائدر. اوْدور كی قاراباغین مۆستقیللیگینی جانیندان آرتیق تۇتان پناهه‌لی خان اؤزونو شیرازدا اؤلدورور. اوْنون بۇ حركتی هامینی، حتی كریم خانی دا حئیرتلندیریر و اوْ، ایبراهیمخه‌لیل خانی مۆستقیل حاكم كیمی تانیدیغینی بیلدیریر و پناهه‌لی خانین جسه‌دینی قاراباغا گؤندریر.

1763-جۆ ایلدن قاراباغی ایداره ائدن ایبراهیمخه‌لیل خان بیر چوْخ پروْبلئملرله اۆزلشمیشدیر. اوْنون دوْغما قارداشی مئهره‌لی بَی قوْنشو خانلیقلار طرفیندن شیرنیكلندیریله‌رك دفعه‌‌لرله قانونی خانا قارشی چێخمیش، خانلیقدا ایكیهاكیمیتلیلیك یاراتمیشدی.ایبراهیم خه‌لیل خانین گؤردویو تدبیرلرنتیجه‌سینده خانلیقدان اۇزاقلاشدیریلان مئهره‌لی بَی اؤز حركتلریندوْن ال چكمه‌میشدی و یالنیز 1785-جی ایلده وفات ائتدیكدن سوْنرا ایكیتیره‌لیك تهلوكه‌‌سی آرادان قالخمیشدی.

اؤلكه‌ده  باش  قالدیرماق  ایسته‌ین  سئپاراتچی  فئوْداللار  دا  مغلوب  ائدیلیر، خانلیغین ارازیسینده قۇلدور باسقینلارینا سوْن قوْیولور. پراكنده‌لیگین آذربایجانا نئجه بؤیوك زیان وۇردوغونو گؤرن ایبراهیمخه‌لیل خان بیرلشدیریجی سیاست حیاتا كئچیرمه‌یه باشلاییر. اوْنون تدبیرلری نتیجه‌سینده ناخچیوان، گنجه و تبریز خانلیقلاری قاراباغین مۆتتفیقینه چئوریلیر.

آذربایجاندا واحید دؤولت یاراناجاغیندان قوْرخان رۇسییا ایبراهیمخه‌لیل خانین گئتدیكجه آرتان نۆفوذوندان احتیاط ائتمه‌یه باشلاییر. رۇسییانین گؤندردیگی ائمیسسارلار قاراباغ ارازیسینده یاشایان ائرمه‌نیلرین باشچیلاری –مه‌لیكلرله علاقه‌‌ قۇرور، اوْنلارا ایبراهیمخه‌لیل خان مغلوب ائدیلرسه قاراباغدا ائرمه‌نی دؤولتی قۇرولاجاغینی ود ائدیرلر. نتیجه‌ده 1781-جی ایلده قاراباغین ائرمه‌نی ملیكلری ایبراهیمخه‌لیل خانا قارشی قییام قالدیریرلار. منشأ‌جه آلبان اوْلان خاچین ملیگی خریستیان اوْلماسینا باخمایاراق، ایبراهیمخه‌لیل خانا خیانت ائتمیر و اوْنون طرفینی ساخلایاجاغینی بیلدیریر.

 

سرعتله حركت ائدن ایبراهیمخه‌لیل خان قوْشونلاری ایله قییامچیلاری مغلوب ائدیر، دایاق منطقه‌‌لرینی اله كئچیریر. معلوم اوْلور كی، اوْنلارین آرخاسیندا رۇسییا ائمیسسارلاری دایانیر، كاتوْلیكوْس ایوْاهاننئس ایسه دینی عداوتی اوْرتایا سالماق ایسته‌ییر كی، خریستیان  دؤولتلری  قاراباغ  خانینا  قارشی  یۆروشه  باشلاسینلار.  لاكین  ایبراهیمخه‌لیل خانین قطعیتلی تدبیرلری بۇ پلانلارین قارشیسینی آلیر. بیر نئچه ملیك و كاتوْلیكوْس حبس ائدیلیر، دیگرلری تیفلیسه قاچیرلار. دۆشمنلرینی مغلوب ائدن ایبراهیمخه‌لیل خان، بۇنونلا بئله، ارازیسینده یاشایان آدی، زحمتكئش خریستیانلارا توْخونمور، ائرمه‌نیلره قارشی هئچ بیر رئپرئسسییا كاراكتئرلی تدبیر حیاتا كئچیرمیر.

ایبراهیمخه‌لیل خان یۆكسك دیپلوْماتیك مهارت گؤستره‌رك رۇسییا ایله دانیشیقلارا باشلاییر. اوْ، رۇسییانین قاراباغدا ائرمه‌نی دؤولتی یاراتماق نیتینی باشا دۆشسه ده، اوْنونلا علاقه‌‌لری مۆناقیشه هددینه چاتدیرماماغا چالیشیر. بۇ ایشده قاراباغ خانلیغی‌نین وزیری مشهور  آذربایجان شاعری و گؤركملی دؤولت خادیمی موْللا پناه واقیفین بؤیوك امیی اوْلموشدور. رۇسییا ایمپئراتریچه‌سی ایكی یئكاتئرینا اۆزده قاراباغین مۆستقیللیگینی تانیمیش، خان و اوْنون وزیرینه بؤیوك هدیه‌‌لر گؤندرمیش، لاكین اصلینده اؤز منفور نیتیندن ال چكمه‌میشدی.

بئله كی، 1787-جی ایلده رۇسییا - عثمانلی مۆناسیبتلری پیسلشنده قافقازا علاوه‌‌  قوْشونلار  گؤندرن  رۇسییا  قاراباغ  خانلیغینی  زبت  ائتمك  قرارینا  گلیر. گۆرجو چاری ایكی ایراكلی، اوْنونلا بیرلیكده اوْلان و اوللر خانین غضبیندن تیفلیسه قاچمیش ائرمه‌نی ملیكلری و پوْلكوْونیك بۇرناشوْوون باشچیلیغی ایله رۇس قوْشونلاری گۆرجوستان   طرفدن   قاراباغ   خانلیغینا   یۆروشه   باشلاییرلار.   بۇ   یۆروش   تاریخی سندلرده "قاراباغ خانلیغینا قارشی خاچ یۆروشو" آدلاندیریلیر. ایبراهیمخه‌لیل خان بۆتون   قۆووه‌لرینی   سفربر   ائدیر.   شیمالی   آذربایجان   خانلاری   اوْنا   كؤمك ائده‌جكلرینه سؤز وئرمیشدیلر و قوْشونلارینی دا حاضیر وضعیته گتیرمیشدیلر. اۆسته‌لیك،  رۇسییا  -  عثمانلی  مۇحاریبه‌‌سی  جبهه‌لرینده  ایشلر  هئچ  ده  رۇسییانین آرزولادیغی كیمی گئتمیردی. اوْدور كی ایمپئرییا رهبرلری قافقازدا یئنی جبهه آچماغا جۆرت ائتمه‌دیلر. ایبراهیمخه‌لیل خانین مۆدافعه‌‌ اوْلونماق عزمی، آذربایجان خانلاری‌نین بیرلیكده وۇروشماق ایستیی، رۇسییا -عثمانلی مۇحاریبه‌سی‌نین اۇزانماسی "خاچ یۆروشو"نۆن  یاریمچیق  دایاندیریلماسینا  و  ایشغالچی  قوْشونلارین  گئری  چكیلمه‌سینه سبب اوْلدو. رۇسییا و گۆرجوستان قاراباغ خانلیغی ایله دوْستلوق علاقه‌‌لری قۇرماق ایسته‌یینی بیلدیردی و ایبراهیمخه‌لیل خان اوْنلارین بۇ تكلیفلرینی قبول ائتدی.

ایبراهیمخه‌لیل خانین حاكمیتی ایللرینده قاراباغ خانلیغی گۆجلنمیش، خانلیغین ارازیسی خئیلی گئنیشلنمیشدی. ایراندا حاكمیته گلمیش آغا محمّد خان قاجار 1795-جی ایلین یاییندا قاراباغا هۆجوم ائدیب شۇشا شهرینی مۆحاصیره‌‌یه آلیر. لاكین اوْ بۇرادا گۆجلو مقاومتله اۆزلشیر. 33 گۆنلوك مۆحاصیره‌‌دن سوْنرا مۆوفقیت قازانمایان خان قوْشونونو چكیب گۆرجوستانا باسقینا گئدیر. 1797-جی ایلده ایبراهیمخه‌لیل خانین شۇشادان كناردا اوْلماسیندان ایستیفاده ائدن آغا محمّد خان قاجار یئنیدن قاراباغا هۆجوم ائدیر و شۇشانی تۇتور. لاكین بۇرادا اوْنا قارشی سۇی-قصد تشكیل اوْلونور و اوْ اؤلدورولور، قوْشونو ایسه قاراباغدان چكیلیر. شۇشایا قاییدان ایبراهیمخه‌لیل خان یئنیدن حاكمیتی اله آلیر.

  اوْن دوْققوز عصرین اوللرینده بیر طرفدن رۇسییا بؤیوك قوْشونلا آذربایجانین ایشغالینا باشلایاندا، دیگر طرفدن ایسه ایران قوْشونلاری آذربایجان سرحدلرینده جمعلشنده ایبراهیمخه‌لیل خان قوْنشو آذربایجان خانلارینی واحید اتفاق یاراتماغا سؤوق ائده بیلمه‌دی. اؤز شخصی منافعییندن چێخیش ائدن، شخصی عداوتلریندن یاخا قۇرتارا      بیلمه‌ین خانلارپراكنده سیاست یۆرودوردولر.بئله شرایطده مقاومتین آذربایجانلی اهالی‌نین قێرغینی ایله نتیجه‌لنه‌جه‌ییندن قوْرخان ایبراهیمخه‌لیل خان رۇسییا ایله دانیشیقلارا باشلادی. 1805-جی ایل مایین 14-ده اوْ، كۆركچای مۆقاویله‌سینی ایمضالاماقلا رۇسییانین حمایه‌‌سینی قبول ائتدی. حاكمیتینی قوْرویوب-ساخلایان و  رۇسییانی مؤوجودلوغو ایله حسابلاشماغا مجبور ائدن خان قاراباغین ائرمه‌نیلشدیریلمه‌سی سیاستینه قارشی چێخیر، اوْنون ازلی آذربایجان توْرپاقلاری اوْلماسینی ثبوت ائدیردی. خانلا مۆقاویله ایمضالایان، اوْنون حاكمیتینی تانییان ایمپئرییا اوْنون مؤوجودلوغوندان اذیت چكمه‌یه باشلاییر و پلانلارینی حیاتا كئچیره بیلمیردی. نتیجه‌ده ایلك قالماقال یارانان كیمی خانی اؤلدورمك قراری قبول ائدیلیر. 1806-جێ ایلده ایران قوْشونو قاراباغ طرفه حركت ائتمه‌یه باشلادیقدا ایبراهیمخه‌لیل خان و اوْنون عائله‌‌سی مایوْر لیسانئویچین رۇس دسته‌سی و اوْنلارا كؤمك ائدن ائرمه‌نی ملیكلری طرفیندن اؤلدورولور.

 

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،