قالب وبلاگ

واختیله داغیستاندان تاپیلمیش،حاضیرداسانكت- پئتئربورق ائرمیتاژینداساخلانان بۆرونج مجمیی میللی میشت اشیالاریمیزداندیر. دیامئتری 73،5 سم اوْلان بۇ مجمیی‌نین بزك اِلِمِنتلری اوْنون ایلكین اوْرتاعصرلرده حاضیرلاندیغینی گؤستریر. مجمیی‌نین اۆزرینه دؤیمه اۆصولو  ایله هكك  ائدیلمیش  گۆل، چیچك، بۇداق رسملری و اوْنلارین عۆمومی كوْمپوْزیسییاسی اؤز اۆسلوب خۆصوصیتلرینه گؤره بۇ اوْریژینال صنعت اثرینی یئددی-اوْن یۆزیللییه عاید ائدیر. مجمیی‌نین اوْرتاسیندا بؤیوك مئدالیوْندا وئریلن نباتی اوْرنامئنت موْتیولری خۆصوصی ماراق دوْغورور. بۇرادا سیممئتریك اوْلاراق آلتی عدد اۆچ شاخه‌لی یارپاق رسمی هكك ائدیلمیشدیر. آپاریلان علمی آراشدیرمالار گؤستریر كی، بۇ تیپلی تصویرلر ایلك اوْرتا عصرلرده "مۆقدس آغاج"اێن رمزی اوْلموشدور.

آذربایجان صنعتكارلاری بۇ عصرلرده مئتالدان تكجه میشت اشیالاری یوْخ، ظریف زینت ایشلری ده حاضیرلاییردیلار. میل دۆزونده، قبله‌ده، مینگچئویرده، ناخچیواندا و س. یئرلرده قاضینتی ایشلری زامانی الده ائدیلمیش قێزیل، گۆموش كمر حیصه‌‌لری، اۆزوك، قوْلباق و س. شئیلر زرگرلیگین آذربایجاندا هله ایلك اوْرتا عصرلرده نه قدر یۆكسك سویه‌ده اوْلدوغونو گؤستریر.

1956-1960-جێ ایللرده میل دۆزونده‌كی اۆچ‌تپه‌‌ كۇرقانلاریندان تاپیلمیش زرگرلیك نۆمونه‌لری خۆصوصیله ماراقلیدیر. زرگرلیگین ان مۆرككب تئكنیكی اۆصوللاری (شبكه، باسما، قلم ایشی و س.) ایله بزه‌دیلمیش بۇ صنعت نۆمونه‌لری اؤز اوْریژینال فوْرمالاری  و  ظریف ایشلنمه‌سی ایله فرقله‌نیر. ماراقلی اوْراسیدیر كی، بۇ عصر زرگرلیك نۆمونه‌لری اۆزرینده راست گلینن بزك اۆنسورلری، مثلا، آیپارا بئشگوشه‌لی اۇلدوز و س. موْتیولر دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیش و مۆعاصیر صنعتكارلاریمیز طرفیندن ایشلنمكده‌دیر. ایلك اوْرتا عصرلرده بۆرونجدن دۆزلدیلمیش پلاستیك صنعت نۆمونه‌لری دؤوروموزه‌دك گلیب چاتمیشدیر.

همین صنعت نۆمونه‌لری وارلی طبقه‌‌لرین میشتینده گئنیش ایستیفاده ائدیلیردی. بۇ نۆمونه‌لرده قدیم اساطیر اوْبرازلاری گئتدیكجه اؤز دینی مراسیم مظمونونو ایتیرمیش، داها چوْخ بزك كاراكتئری آلمیشدیر. مینگچئویردن تاپیلمیش بۆرونج توْققالار قریفوْن (قارتال باشلی، آسلان بدنلی آنتیك افسانوی حئیوان) شكلینده ایشله‌نیلمیشدیر. كیچیك اؤلچولو بۇ فیقورلارین ایجراسیندا اؤن پلانا دئكوْراتیو خۆصوصیتلر چێخیر. بۇرادا عملی اهمیته مالیك اوْلان اشیا ایله قدیم موْتیوین قارشیلیغی عابده‌یه یۆكسك بدیی خۆصوصیت وئریر.توْققانین محض بۇ حئیوان اوْبرازینداایشلنمه‌سی       ده دقتلاییقدیر. آراشدیرمالار گؤستریر كی، بدیی صنعتكارلیقدا ان قدیم و گئنیش یاییلمیش سینكرئتیك اوْبرازلاردان بیری قریفوْن اوْلموشدور. بۇ صۇرتده اۇزاق كئچمیشلردن بری یاخین، اوْرتا شرق و قدیم آلتای اینجه‌سنتینده تصادوف ائدیلیر. قریفوْن تصویرلی ان قدیم تاپینتی شۇمئرلرین آدی ایله باغلی اوْلوب، ائ.ه. اۆچ مینیللییه عایددیر. آذربایجان اینجه‌سنتینده ده بۇ اوْبراز قدیم تاریخه مالیكدیر. اوْنون ان قدیم تصویرلری جنوبی آذربایجانین زیوییه ماهالیندان تاپیلمیش   قێزیل   دؤشلوك اۆزرینده وئریلمیشدیر. گؤركملی اؤزبك عالیمی ق.آ.پۇقاچئنكوْوانین فیكرینجه، قریفوْنلار كئچمیشده جمعیی- یتده یۆكسك وظیفه‌‌ تۇتان شخصلره عاید اشیالار اۆزرینده ایشلنمیش و اوْنون صاحبی‌نین مۆحافیظه‌‌كاری كیمی رمزی معنا كسب ائتمیشدیر. بۇ باخیمدان ناخچیوانین زاغاللی كندیندن تاپیلمیش و ایلك اوْرتا عصرلره عاید ائدیلن ایكی عینی تیپلی قریفوْن فیقورو خۆصوصیله دقتلاییقدیر. حاضیردا اوْنلاردان بیری سانكت-پئتئربورقدا دؤولت ائرمیتاژیندا، دیگری ایسه باكیدا نظامی آدینا ادبیات مۇزئیینده نۆماییش ائتدیریلیر. زاغاللیدان تاپیلمیش بۇ فیقورلار قارتال باشلی، آسلان بدنلیدیر. فیقورون سینه‌سینده آشاغییا دوْغرو ائنسیزلشن نباتی اوْرنامئنتلی مئدالیوْن وئریلمیشدیر. فیقورون باشی داها جازیبدار ایشلنمیشدیر. قریفوْنون آغزی اۆزرینه قاتلانمیش آغیر دیمدیگی، گئنیش آچیلمیش گؤزلری، اوْنلارین اۆزرینه قابارمیش قاپاقلاری، دیك قۇلاقلاری، آغزی‌نین قێراغیندا سانكی گریلمیش گۆجلو عضله‌‌لری واردیر. بۆتون بۇ دئتاللار بیرلیكده تصویری بیر طرفدن واهیمه‌لی، دیگر طرفدن ایسه مؤهتشم ائدیر.

قریفوْنون بئلی شاقولی ایستیقامتده ایشلنمیش یوْغون بۆرونج دیره‌یه سؤیكه‌نیب. اوْنون سینه‌سی ایره‌لییه گریلمیش، بوْینو و آیاقلاری ایسه بیر قدر آرخایا چكیلمیشدیر. بئله‌لیكله، فیقورون تصویرینده مۆعیین بیر دالغاواریلیك نظره چارپیر. بۇ یوْللا صنعتكار اوْبرازین ایشلنمه‌سینده مغرورلوق، قۆووه و جانلیلیغی وحدتده گؤسترمه‌یه نایل اوْلا بیلمیشدیر. عالیملرین فیكرینجه، بۇ فیقورلار  واختیله هانسیسا بیر حؤكمدارین تاختی‌نین آیاقلاری اوْلموشدور.

هله اوْن دوْققوز یۆزیللیگین آخیرلاریندا ناخچیواندان تاپیلمیش ایلكین فئوْدالیزم دؤورونه عاید دیگر پلاستیك صنعت نۆمونه‌سی حاضیردا سانكت-پئتئربورق دؤولت ائرمیتاژیندا ساخلانیر. یئددی یۆزیللییه عاید بۆرونج آتلی فیقورو چوْخداندیر كی، عالیملرین دقتینی جلب ائدیر. 35،6 سم هۆندورلوكده اوْلان همین فیقور آذربایجانین ائركن فئوْدالیزم دؤورونون تانینمیش تدقیقاتچیسی ك.ترئوئرین فیكرینجه،قافقاز آلبانییاسی‌نین حؤكمداری جاوانشیرین (638-670) فیقورودور. جاوانشیر دبدبه‌لی، زنگین ناخیشلی لیباسدا آتین اۆستونده اوْتورموشدور.

آتین عظمتلیگی، مؤحكملیگی جاوانشیرین قۆدرتینی و مغلوبئدیلمزلیگینی ترننوم ائدیر. عمومیتله، تۆرك‌دیللی خالقلاردا آت بیر توْتئم اوْلوب، سۇدان تؤره‌ین، یاخود گۆنشدن گلن مۆقدس حئیوان ساییلیردی. بئله كی، بیر سێرا تۆرك‌دیللی خالقلارین روایتلرینه گؤره، ایگیدلرین آتلاری گۆنشدن گلمیشدیر. بیزجه، جاوانشیرین آتینین بۇ سپكیده وئریلمه‌سی یۇخاریدا دئییلنلری تسدیق ائدیر.

فیقورون دؤردكونج آلتلیغیندا دا تصویرلر واردیر. اوْنون اۆز طرفینده ایكی آسلان و داغ كئچیسی، یان طرفینده ایسه اوْوچونون آسلان ایله مۆباریزه صحنه‌‌جیگی، فیل، تۆلكو و بیتكی اوْرنامئنتلری وئریلمیشدیر. تصویرلر خئیلی شرطی شكیلده ایجرا اوْلونوب. فیقورون آلتلیغی، اوْراداكی تصویرلرین مظمونو جاوانشیرین پلاستیك اوْبرازی‌نین آچیلیشینا خئیلی كؤمك ائدیر.

آرخئوْلوْق ق.احمدوْو آلبان تاریخچیسی مۇسا كالانكاتوكلویا اساسلاناراق گؤستریر كی، جاوانشیرین باشینداكی تاج، قۇلاغینداكی سێرغا و اینینده‌كی گؤزل پالتار واختیله اوْنا ساسانی حؤكمدارلاری طرفیندن بخش ائدیلمیشدیر.

آلتلیقدا اوْلان آسلان تصویرلری جاوانشیرین حربی بایراغینداكی صۇرتلره ایشاره‌دیر.همین بایراغیاوْنا ساسانی حؤكمداری ش.یزدگیرد(632-651) باغیشلامیشدیر. آلتلیغین یان طرفینده‌كی فیل تصویری ایسه جاوانشیرین عرب خیلافتی ایله سییاسی  اتفاقی‌نین رمزیدیر.  منبع‌لردن معلومدور  كی، بۇ فیلی اوْنا  محض  عرب عیانلاری بخش ائتمیشدیلر.

ایلك اوْرتا عصرلره عاید اوْلان دیگر بدیی صنعت نۆمونه‌سی آذربایجان تاریخی مۇزئیینده ساخلانیلیر. بۆرونجدن حاضیرلانمیش بۇ فیقور ایره‌لی آتیلان آسلانی تصویر ائدیر. آسلانین حركتی، خۆصوصیله اوْنون قاباغا آتیلمیش پنجه‌لری چوْخ جانلی تأثیر باغیشلاییر. آسلانین آغزی و گؤزو درین اوْیما خطلرله، تۆكلری ایسه بعضی یئرلرده ایتی آلتلرله جێزیلاراق ایشلنمیشدیر.

فیقورون آرخا حیصه‌‌سی ستهیدیر. اوْلا بیلسین بۇ فیقور واختیله هانسیسا بیر اشیانین قابارتما شكیللی بزیی اوْلموشدور.

ماساللی رایوْنونون بوْرادیگاه كندیندن تاپیلمیش بۆرونج آسلان هئیكلجیگی حاضیرلانما تاریخی اعتباریله یۇخاریدا قئید ائتدیگیمیز فیقورا یاخیندیر. لاكین اوْندان گؤرونوشو، ایشلنمه اۆصولو ایله فرقله‌نیر. بۇ فیقور هجملیدیر و اولكیندن داها سخئماتیك ایشلنمیشدیر. اوْنون باشینا گۆنشی آندیران دایره بند ائدیلمیشدیر.

ایلك اوْرتا عصرلرده آسلان تصویرینه تئز-تئز تصادوف ائدیلمه‌سی سببسیز اوْلمامیشدیر. آسلان هله اۇزاق كئچمیشلرده گۆنش اللهینی تمسیل ائدن بیر حئیوان ایدی. خالق آراسیندا اوْنو یئرین حؤكمداری، ایشیغی آدلاندیریردیلار.

یئددی-سككیز عصرلرده حاضیرلانمیش و حاضیردا سانكت-پئتئربورق دؤولت ائرمیتاژیندا  ساخلانیلان  بیر  نئچه  حئیوان  (داغ  كئچیسی،  قاز  و  اؤردك)  فیقورلو لۆله‌ینلرین ده آذربایجان صنعتكارلاری طرفیندن حاضیرلانماسی شۆبهه دوْغورمور. داغ كئچیسی‌نین و قاضین ستاتیك طرزده و بزكسیز ایجرا اوْلونماسینا باخمایاراق، هر ایكیسی موْنومئنتاللیغی و مؤهتشملیگی ایله دقتی جلب ائدیر. اؤردك هئیكلجیگی ایسه خئیلی دئكوْراتیو سپكیده ایشلنمیشدیر. اوْنون بالاجا باشی، ایری گؤوده‌سی و بؤیوك قۇیروغو واردیر. فیقورون قانادلاری و قۇیروغو ستیلیزه اوْلونموش حالدا تصویر ائدیلمیشدیر. بۇ صنعت عابده‌سینده دئكوْراتیو خۆصوصیتلر اؤن پلاندا وئریلمیش و جانلاندیریلان صۇرتین داخیلی مظمونو اوْنا تابع ائدیلمیشدیر.

مشهور  رۇس  عالیمی،  پروْفسوْر  ك.بئش.ترئوئر  حساب ائدیر كی،بۇ تیپلی بۆرونج فیقورلارین مینگچئویردن تاپیلمیش فیقورلو گیل قابلارلا گئنئتیك یاخینلیغی واردیر.


بؤلوم لر: آزربایجان ، دیل و تاریخی،