قالب وبلاگ

اثرلری  یاخین  و  اوْرتاشرق  اؤلكلرینده یاییلاراق  مۆعاصیرلری‌نین  نظرینی جلب  ائدن شاعر سارای حیاتی چرچیوه‌سینده  دایم ایضطیرابلار  كئچیمیشدیر كی، بۇ دا   اوْنون   ادبی   ارثینه   تأثیرسیز   قالمامیشدیر.   اوْنون اثرلری  تكجه بدیی  كئیفیتلری  ایله  دئییل،  دؤورون سوْسیال-اقتصادی شرایطینی اؤیرنمك باخیمیندان دا اهمیتلیدیر.

آذربایجان تاریخینه افضلددین خاقانی شیروانیپوْئزییامیزدا   ایلك   ائپیك   مثنوی،   همچی‌نین   فلسفی قسیده‌لر   یازمیش   شاعر،   سارای شاعری اوْلماسینا باخمایارق، سارای حیاتینا قارشی  جسارتله چێخان اینسان كیمی داخیل اوْلموشدور.

  ایلده شیروانشاهلار دؤولتی‌نین پایتاختی شاماخیدا آنادان اوْلموشدور. اوْ دؤورده شاماخی رئگیوْندا و عمومیتله مۆسلمان شرقینده علم و مدنیت اوْجاغی كیمی تانینیردی. بۇرادا یئرلی و گلمه عالیم و ادیبلر شیروانشاهین ساراییندا و یا مدرسه‌لرده درس دئییردیلر. 8 یاشیندا آتاسینی ایتیرمیش افضلددین دؤورونون مشهور عالیمی و حكیمی عمیسی كافیددین عؤمر ابن اوْسمانین حمایه‌‌سینده اوْلموش، اوْنون تربییه‌سی ایله بؤیوموشدور. عمیسی اوْنا اوْ دؤوركو علمی بیلیكلرین اساسلاری باره‌سینده معلومات وئرمیش، اوْندا مۆتالیه‌یه هوس اوْیاتمیشدیر.

افضلددین هله گنج یاشلاریندان شعر یازماغا هوس گؤسترمیشدیر. اوْ، ایلك شعرلرینی مشهور شرق شاعری سنای‌نین اۆسلوبوندا یازیرمیش. ماراقلیدیر كی، افضلددی‌نین هله "حقاییقی" تخللوسو ایله یازدیغی ایلك شعرلری اوْنا خالق آراسیندا شؤهرت قازاندیرمیشدیر. نتیجه‌ده 1151-جی ایلده، شاعرین 25 یاشی تامام اوْلاندا شیروان شاهلاری‌نین ملیك اۆش-شۆراسی، یعنی شاعرلر مجلیسی‌نین باشچیسی ابول-اۆلا گنجوی اوْنو سارایا دعوت ائتمیشدیر. اوْ دؤورده سارای شاعرلری مادی باخیمدان كوْرلوق چكمیر، اوْنلارین بۆتون طلباتلاری سارای خزینه‌سی حسابینا اؤده‌نیردی. عوضینده ایسه اوْنلار اؤز   حؤكمدارلاری‌نین وصف ائتمه‌لی، اوْنون بۆتون حركتلرینه حاق قازاندیرمالی ایدیلر. چوْخ آز حؤكمدار وار ایدی كی، سارای شاعرلرینه تضییق گؤسترمه‌دن اوْنلارا آزاد یارادیجیلیقلا   مشغول   اوْلماق   ایمكانی   وئرسین.   بۆتون   بۇنلاردان   بیخبر   اوْلان افضلددین سارایا گلیر. چوْخ كئچمیر كی، ابول-اۆلا گنجوی ایله دوْستلاشیر، اوْنون قێزی ایله ائوله‌نیر و شعرلرینی ده اوْنون وئردیگی "خاقانی" تخللوسو ایله یازیر. افضلددینه وئریلن تخللوس اوْنون خاقانا، یعنی شیروانشاها مخصوص اوْلماسینی گؤستریردی.

خاقانی شیروانی كلاسسیك شرق پوْئزییاسی‌نین بۆتون ژانرلاریندا یۆكسك صنعتكارلق نۆمونه‌لری یاراتمیشدیر. شیروانشاهلارین سارایینا گلن مشهور شرق شاعرلری  رشیدددین  وطواط،  اخسیكتی  اسیرددین  و  عبدوررززاق  اصفهانی  و باشقالاری گنجین فطری شاعرلیك ایستئدادیندان دانیشیر، اوْنونلا شعر یاریشینا چێخیردیلار.

1156-جێ  ایلده  مككه‌یه  زیارته  گئدن  خاقانی  یوْل‌اۆستو  بیر  چوْخ  یاخین  شرق اؤلكلرینده   ده   اوْلموشدور.   صفردن   قاییتدیقدان   سوْنرا   خاقانی   یاخین   شرق ادبیاتی تاریخینده ائپیك پوْئزییانین ایلك گؤركملی نۆمونه‌لریندن حساب ائدیلن "تؤهفت اۆل-ایراقئین" آدلی مثنویسینی یازمیشدیر. شاعر اثرده صفر ماجرالاری ایله یاناشی، یاخین شرق خالقلاری‌نین حیاتیندان، راست گلدیگی عالیملرله گؤروشلریندن آلدیغی تسسوراتلارینی تصویر ائتمیشدیر. خاقانی بۇرادا اؤزو،  اصیل-نجابتی و عائله‌‌سی حاقیندا اطرافلی معلومات وئرمیشدیر.

"مداین خرابه‌لری" آدلی مشهور فلسفی قسیده‌سینده تاریخده عادیل قله‌مه وئریلن ساسانی شاهلاری‌نین خارابا قالمیش "تاغی كسرا"  آدلی سارایی‌نین تیمسالیندا ظۆلم ایله شؤهرتلنمیش سارایلارین ویران اوْلاجاغی فیكرینی ایره‌لی سۆرموش، مۆعاصیرلرینی بۇ خارابا قالمیش سارایدان عیبرت درسی آلماغا چاغیرمیشدیر. البته‌‌، سارای شاعری‌نین بئله شعرلر یازماسی گؤزله‌نیلمز ایدی.

"قسیدئیی-شینیه" آدلی باشقا مشهور قسیده‌سینده شاعر اینسان لیاقتینی، جوْمردلیگی، یارادیجی امیی یۆكسك قییمتلندیرمیشدیر. هم خاقانی‌نین دؤورونده، هم ده اوْندان چوْخ-چوْخ سوْنرا یاشامیش یاخین و اوْرتا شرقین 30-دان چوْخ گؤركملی شاعری بۇ فلسفی قسیده‌یه نزیره‌لر یازمیشدیر.

خاقانی‌نین لیریك اثرلری، خۆصوصیله اینسان معنویاتینی یۆكسلدن، صاف عشقی، محبتی، وفا و صداقتی ترننوم ائدن قزللری دقتلاییقدیر. خاقانی‌نین لیریك قزللرینده عینی زاماندا اجتماعی مؤوضولار دا عكسینی تاپمیشدیر. اوْ، بیر سێرا شعرلرین مۆحیطیندن، ظۆلمكار حؤكمدارلاردان گیلئیلنمیش، نادانلارین یۆكسكده، عاریف آداملارین، عالیملرین ایسه زلالتده اوْلدوغونو جسارتله سؤیله‌میشدیر. خاقانی‌نین قیته و رۆبایلری شاعرین داخیلی هیجانلارینی، اجتماعی مۆحیطه مۆناسیبتینی درك ائتمك باخیمیندان مۆستسنا اهمیته مالیكدیر. بۇ اثرلرینده شاعر اطرافیندا جریان ائدن حادثه‌‌لری رئال صۇرتده عكس ائتدیرمه‌یه چالیشمیش، سارایلارا نیفرتینی، خالقا یاخینلیق و سداقتینی، "خاقانی" دئییل، "خلقانی" اوْلدوغونو پوْئتیك بیر دیلده بیلدیرمیشدیر.

خاقانی شیروانی وطنپرور شاعردیر. اوْ، وطنی شیروانی فۆسونكار طبیعتلی بیر دییار، بوْللوق، بركت اؤلكه‌سی، شاعرلر یۇواسی كیمی ترننوم ائتمیشدیر. بضا ظۆلمكار شاهلاردان و نادان مۆعاصیرلریندن شیكایتلنه‌رك شاماخینی دار قفس، قارانلیق  زیندان آدلاندیرسا دا، قۆربتده اوْلاركن همیشه اۆركدن سئودیگی دوْغما یۇردا جان آتمیشدیر. دوْغما یۇردون گؤزل طبیعت منظره‌لری، اؤزونون درین اجتماعی-تربییوی آماللاری، فلسفی گؤروشلری یازدیغی اثرلرده پارلاق عكسینی تاپمیشدیر. خاقانی قسیده‌لرینده فئوْداللارین ظۆلمونو و اؤزباشینالیغینی، اجتماعی عدالتسیزلیگی جسارتله قامچیلامیشدیر.

خاقانی‌نین ادبی ارثی چوْخ زنگیندیر. اوْنون "حبسیه" آدلاندیریلان قسیده‌لری و مرسییه‌لری ده یارادیجیلیغیندا مۆهوم یئر تۇتور. اوْ، فئوْدال اسارتی، ظۆلم و حاقسیزلیق علئیهینه كسكین اتهامنامه اوْلان "حبسیه"لرینده فریاد قوْپارمیشسا، مرسییه‌لرینده رۇحی عذابلارینی، سوْنسوز كدرینی ایفاده ائتمیشدیر. 20 یاشلی اوْغلو رشیدین اؤلومونه یازدیغی مرسییه‌لرده شاعرین رۇحی سارسینتیلاری، عذاب و ایضطیرابلاری،  حیاتدان  كۆسكونلویو  خۆصوصیله  تأثیرلی  و  ریققتلیدیر.  خاقانی  عینی زاماندا ماهیر ناصر اوْلموشدور. "تؤهفت اۆل-ایراقئین" مثنویسینه نثرله یازدیغی مۆقددیمه و دؤورونون مشهور آداملارینا منصور مكتوبلاری مۆرككب بدیی طرزی-ایفاده، ایستیاره، ائیهام و مۆبالیغه‌لری ایله دقتی جلب ائدیر.

خاقانیده رییاكار سارای حیاتینا قارشی نارازیلیق یاراناندا اوْ، یازدیغی مدحیه‌لرین پئشمانچیلیغینی چكمیشدیر. بدخاه سارای شاعرلری‌نین حاقسیز هۆجوملارینا مروز قالان، سارایدا اؤزونو "قانادی قێریلمیش قۇش كیمی دمیر قفسده" حیسس ائدن شاعر سارایدان تامامیله اۆز دؤندرمك قرارینا گلمیشدیر. بۇ مقصدله یئنیدن صفره چێخماق حاقیندا خاهیش ائتمیش، لاكین خاهیشی رد ائدیلمیشدیر. خاقانی گیزلی صۇرتده شیرواندان گئتمه‌یه جهد گؤسترمیش، لاكین بیر آخسیتانین امری ایله حبس اوْلوناراق 1170-جی ایلده شابران قالاسینا سالینمیشدیر. 7 آی حبسده قالدیقدان سوْنرا آزاد ائدیلن شاعر، نهایت، 1173-جۆ ایلده عائله‌‌سی ایله بیرلیكده شیروانی همیشه‌لیك ترك ائدیب تبریزه كؤچموش و عؤمرونون آخیرینادك اوْرادا یاشامیشدیر.

یاخین و اوْرتا شرقین بیر چوْخ گؤركملی شاعرلری (امیر خوْسروْو دهلوی، ه.جامی، ابولقاسیم شیرازی، امری، قاانی و ب.) خاقانی شیروانینی اؤزلری‌نین اۇستادی آدلاندیرمیش، اثرلرینه نزیره‌لر یازمیشلار. اثرلری ایراندا، هیندیستاندا دفعه‌‌لرله نشر ائدیلمیشدیر. یارادیجیلیغی اوْن اۆچ عصردن بری تدقیقاتچیلارین دقتینی جلب ائتمیش، شرقین بۆتون تزكیره‌لرینده اوْندان بؤیوك شاعر كیمی بحث اوْلونموشدور.

خاقانی شیروانی 1199-جۇ ایلده تبریزده وفات ائدیب و تبریز یاخینلیغیندا، سوْنرالار "مقبرت اۆش-شۆرا" ("شاعرلرین دفن اوْلوندوغو یئر") آدلاندیریلان سۇرخاب قبیریستانیندا دفن اوْلونموشدور.

 

منبع :

آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت

سبوهی احمدوْو

“آینا متبو ائوی” باكی – 2006

كؤچورن : دالغا دیزج

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،