قالب وبلاگ

ابولفز قدیرقولو اوْغلو ائلچیبی (الییئو) قدیم آذربایجان یۇردو ناخچیوانین اوْردوباد رایوْنونون كله‌كی كندینده آنادان اوْلموشدور. تاریخی عابده‌لرله زنگین  اوْلان دییار،دده‌‌-بابالارین قهرمانلیقلاری حاقیندا آغساققاللارین صؤحبتلری اوْنون دۆنیاگؤروشونون فوْرمالاشماسینا بؤیوك تأثیر گؤسترمیشدیر. بۇرادا ایبتیدای و اوْرتا تحصیلینی آلدیقدان سوْنرا اوْ، قدیم تاریخیمیزی، سوْیكؤكلریمیزی آراشدیران عالیم اوْلماق ایستیی ایله باكییا گلمیشدیر.

باكیدا قبول ایمتاهانلارینی مۆوفقیتله وئرن ه.الییئو آذربایجان دؤولت اۇنیوئرسیتئتی‌نین شرقشوناسلیق فاكولته‌سی‌نین عرب فیلوْلوْگییاسی شؤبه‌سینه داخیل اوْلموشدور. تدریس اوْلونان فنلره بؤیوك دقتله یاناشان طلبه‌‌ درس پروْقرامیندا نظرده تۇتولان ماتئریاللارین اؤیره‌نیلمه‌سی ایله كیفایتلنمیر، شخصی مۆتالیه سایه‌سینده شرقشوناسلیق علمی‌نین اساسلارینا دریندن یییه‌لنمه‌یه چالیشیردی.

1962-جی ایلده اۇنیوئرسیتئتی مۆوفقیتله بیتیرن ابولفز الییئوه بۇرادا قالیب آسپیرانتورادا تحصیلینی داوام ائتدیرمك تؤوصیه‌‌ اوْلونور. اوْ، آسپیرانتورایا قبول ایمتاهانلارینی وئریر و عیانی آسپیرانت كیمی تحصیلینی داوام ائتدیریر. پارالئل اوْلاراق اوْ، باكی لاییهه‌لشدیرمه اینستیتوتونا ایشه قبول اوْلونور. اوْ دؤورده سوْوئت اتفاقی بیر چوْخ شرق اؤلكلرینه مۆختلیف ساحه‌‌لر عۆذره كؤمكلیك ائدیردی. طبیعی كی، بۇنون مۆقابیلینده سوْوئت  لیدئرلری  همین  اؤلكلرده  سوْوئت  حاكمیتینی  قۇرماغا  چالیشیر،  اوْنلاری "سوْسیالیست اینكیشافی یوْلونا" جلب ائتمه‌یه جهد گؤستریردیلر. شرقین آستاناسیندا اوْلان آذربایجان بۇ یاردیم پروْسئسینده اؤنده گئدیر، بیر چوْخ آذربایجانلی مۆتخصیصلر مۆختلیف شرق اؤلكلرینده فعالیت گؤستریردیلر. اوْنا گؤره ده ابولفز الییئو اینستیتوتا ترجومه‌چی كیمی ایشه گؤتورولور.

چوْخ كئچمه‌دی كی، اوْنون اؤز بیلیگینی نۆماییش ائتدیرمك ایمكانی یاراندی. 1963- جۆ ایلده اوْ، آذربایجانلی مۆهندیسلرله بیرگه مصر عرب رئسپوبلیكاسینا یوْللاندی. بۇرادا آسوان بندی‌نین اینشا ائدیلمه‌سینده ه.الییئوین ده امیی آز اوْلمامیشدیر.

مصرده اوْلدوغو دؤورده اوْ، سوْوئت رئژیمی‌نین ایكی‌اۆزلو سیاستینی گؤرموش، سوْوئت سیاستچیلری‌نین سییاسی ماراقلار نامینه ان صادق مۆتتفیقلرینی بئله ضربه‌‌ آلتیندا قوْیماق خۆصوصیتی اوْندا ایكراه حیسسی یاراتمیشدیر. اوْ، سوْوئتلرین آذربایجاندا یۆروتدوكلری سیاست باره‌سینده ده دۆشونمه‌یه باشلامیشدیر.

وطنه قاییتدیقدان سوْنرا علمی ایشی اۆزرینده فعال چالیشان ابولفز الییئو 1967-جی ایلده آسپیرانتورانی بیتیرمیش، 1969-جۇ ایلده "تۇلونیلر دؤولتی" (اوْرتا عصرلرده مصرده مؤوجود اوْلموش   تۆرك-مۆسلمان   دؤولتی)  مؤوضوسوندا نامیزدلیك دیسسئرتاسییاسی مۆدافعه‌‌ ائده‌رك تاریخ علملری نامیزه‌دی آدی آلمیشدیر. هله 1968-جی ایلده اوْ، آذربایجان دؤولت اۇنیوئرسیتئتینه مۆعللیم قبول ائدیلمیشدیر.

بۇ  دؤورده  آرتیق  پۆخته‌لشمیش  ضیالی  اوْلان ابولفز  الییئو سوْوئت تاریخشوناسلیغیندا آذربایجان تاریخی‌نین ساختالاشدیریلماسی، ازلی آذربایجان توْرپاقلاری‌نین اؤزگه‌لشدیریلمه‌سی، تاریخی قهرمانلاریمیزین ایفرات تقدیمینه اعتراض ائدیردی. اوْ آنلاییردی كی، بۆتون بۇنلار خالقیمیزا قارشی یؤنلمیش بیر واحید زنجیرین حالقالاریدیر.

ابولفز الییئو 60-جێ ایللرین سوْنوندا آزادفیكیرلی طلبه‌‌لردن بیر نئچه قروپ تشكیل ائتدی. بۇ قروپلار اؤزونودركئتمه شعورونو یاراتماق مقصدی ایله گنجلر آراسیندا تبلیغات ایشی آپاریردی. اوْنلار اصل آذربایجان تاریخینی ثبوت ائتمه‌یه چالیشیر، سوْوئت سیاستینه قارشی اعتراض ائدیردیلر. لاكین 1975-جی ایلده قروپلار ایفشا اوْلوندو و ابولفز الییئو دؤولت تهلوكه‌‌سیزلیك اوْرقانلاری طرفیندن حبس ائدیلدی.

بیر ایلی تجریدخانادا كئچیرمه‌سینه باخمایاراق، ابولفز الییئو اؤز فیكیرلریندن دؤنمه‌دی. 1976-جێ ایلده حبسدن بۇراخیلاراق اوْ، آذربایجان سسر علملر آكادئمییاسی الیازمالار اینستیتوتوندا كیچیك علمی ایشچی كیمی چالیشماغا باشلاییر.

عمللرینده جینایت اِلِمِنتلری تاپا بیلمه‌ین سوْوئت جزا اوْرقانلاری، بۇنونلا بئله، اوْنون ایدئیالاری‌نین گله‌جكده بؤیوك تهلوكه‌‌ تؤره‌ده‌جه‌یینی آنلاییر و اوْنو گنج نسیلدن، طلبه‌‌لردن اۇزاقلاشدیریر. الیازمالار اۆزرینده جدی تدقیقاتلار آپاران، تاریخیمیزین قارانلیق صحیفه‌‌لری باره‌سینده یئنی-یئنی معلوماتلار الده ائدن ابولفز الییئو سوْنرالار اینستیتوتدا باش علمی ایشچی، آپاریجی علمی ایشچی ایشله‌ییر.

ائرمه‌نیستانین آذربایجانا تجاووزو ایله علاقه دار گئنیش وۆست آلان عۆمومخالق حركاتی ابولفز الییئوین حیاتینا بؤیوك تأثیر گؤستریر. ائرمه‌نیلرین تاریخی اراذیلریمیزه گؤز دیكدیكلرینی، اؤز هاوادارلاری‌نین كؤمیی ایله زامان-زامان آذربایجان خالقینا قارشی سوْیقیریم سیاستی یۆروتدوكلرینی آچیق بیلدیره‌رك اوْ، سوْوئت حؤكومتینه بئل باغلاماماغا چاغیریر، چێخیش یوْلونو مۆستقیللیگین قازانیلماسیندا و میللی اوْردونون یارادیلماسیندا گؤروردو.

پراكنده حالدا باكیدا باشلایان آزادلیق حركاتی تشكیلاتلانماغی طلب ائدیر و 1989-جۇ ایل اییونون 16-دا باكیدا "آذربایجان خالق جبهه‌سی" (آخج) یارادیلیر  و  ابولفز  الییئو  اوْنون  صدری  سئچیلیر  (اوْ  ائله  بۇ  دؤورده  "ائلچیبی" تخللوسونو گؤتوردو). آذربایجان خالقی‌نین آزادلیق حركاتیندا بؤیوك روْل اوْینایان، اوْنون مۆختلیف فوْرمالارینی (اقتصادی تتیللر، میتینق حركاتی، مئیدان حركاتی، اینفوْرماسییا بلوْكاداسی‌نین یاریلماسی ایستیقامتینده فعالیت) اۇزلاشدیرماغا چالیشان ه.ائلچیبی، بۇنونلا بئله، كادر سیاستینده سهولره یوْل وئرمیشدیر؛ آخج-ده بیر نئچه قروپ عمله گلمیش، داخیلی پارچالانما گئتمیش، تشكیلاتدا تصادوفی، اؤز شخصی مقصدلرینی حیاتا كئچیرمه‌یه چالیشان سیاستبازلار رهبر مؤوقئلر تۇتموشلار. نتیجه‌ده اینفوْرماسییا بلوْكاداسی یاریلمامیش، سوْوئت جزا اوْرقانلاری‌نین تؤرتدیگی تخریباتلارین قارشیسی آلینمامیشدیر.

سوْوئت  اوْردو  حیصه‌لری‌نین  كؤمیی  و  هرترفلی  دستیی  ایله  گئنیشمیقیاسلی حربی عملیاتلارا باشلایان ائرمه‌نیلر قربی آذربایجاندان یۆز مینلرله سوْیداشیمیزی قوْوموش، داغلیق قاراباغین بیر چوْخ منطقه‌‌لرینده قانلی جینایتلر تؤرتمیشدیلر. موْسكواداكی سوْوئت رهبرلری‌نین گؤستریشلری ایله حركت ائدن اوْ زامانكی آذربایجان باشچیلاری ه.وزیروْو و آ.مۆتللیبوْو بۆتون بۇنلارا گؤز یۇمور، خالقی توْرپاقلارین ایتیریلمه‌سی ایله باریشماغا چاغیریردیلار. خالقین غضبی نتیجه‌سینده اوْنلار حاكمیتدن گئتمیش، آذربایجانی ترك ائتمیشدیلر.

خوْجالی فاجعه‌‌سیندن سوْنرا ایستئفایا گئتمیش آذربایجان رئسپوبلیكاسی‌نین پرئزیدئنتی آ.مۆتللیبوْوون طرفداشلاری 1992-جی ایل مایین 14-ده اوْنو یئنیدن حاكمیته گتیرمه‌یه جهد ائتدیلر. بۇنون اۆچون اوْنلار حتی آلی سوْوئتین آیریجا سئسسییاسینی دا چاغیردیلار. لاكین بۇنو كوْنستیتوسییایا ضد حركت كیمی قییمتلندیرن آخج اؤز طرفدارلارینا مۇراجعت ائتدی، اوْنلاری آلی سوْوئتین قارشیسینا چاغیردی. نتیجه‌ده مایین 15-ده آلی سوْوئتین بیناسی تۇتولدو و حاكمیت فاكتیك اوْلاراق آخج-نین الینه كئچدی.

1991-جی ایل اییونون 7-ده كئچیریلمیش سئچكیلرده قالیب گلن ابولفز ائلچیبی آذربایجان  رئسپوبلیكاسی‌نین  پرئزیدئنتی سئچیلدی.  حاكمیتی‌نین ایلك دؤورونده اوْ، خاریجی و داخیلی سیاستده بیر نئچه اۇغورلو آددیم آتدی. بئله كی، اؤزونومودافیه باتالیوْنلاری   نیسبتن   نیزاما   سالیناراق   جبهه   بوْیونجا   هۆجوما   كئچدی   و اهمیتلی اۇغورلار قازاناراق قاراباغین آغدره رایوْنونو دۆشمندن تام آزاد ائتدیلر. اییونون 10-دا آذربایجان آوروْپادا تهلوكه‌‌سیزلیك و امكداشلیق تشكیلاتی (آتت) عضولویونه قبول ائدیلدی. آوقوستون 15-ده میللی والیوتا اوْلان مانات دؤوریه‌یه  بۇراخیلدی.  سئنتیابرین 22-ده اؤلكه  آوروْپا  یئنیدنقورما  و اینكیشاف بانكی‌نین عضوو اوْلدو. نوْوروز بایرامی، قۇربان بایرامی داها گئنیش كئچیریلمه‌یه باشلاندی. كؤهنه مسجیدلر برپا ائدیلیر و یئنیلری تیكیلیردی. تۆركییه رئسپوبلیكاسی ایله علمی و مدنی علاقه‌‌لر گئنیشلندیریلدی.

1993-جۆ ایلدن آذربایجاندا آلی و اوْرتا ایختیساس مكتبلرینه قبول ایمتاهانلاریندا تئست اۆصولو تطبیق اوْلونماغا باشلاندی كی، بۇ دا داها بیلیكلی و باجاریقلی  گنجلرین  همین  مكتبلره داخیل  اوْلماسینا  ایمكان  وئردی.  آذربایجان ارازیسیندن رۇس قوْشونلاری چێخاریلدی.

لاكین مؤوجود اوْلان پروْبلئملر حل ائدیلمه‌دیگیندن داها دا گئنیشله‌نیر و تدریجن بؤحران سویه‌سینه چاتیردی. بئله كی، رۇسییا فئدئراسییاسی ایله ایللر عرضینده یارادیلمیش علاقه‌‌لر درحال كسیلدی، بۇ ایسه بیر سێرا شیركت، زاووْد و فابریكلرین ایشینه منفی تأثیر گؤستردی. ایران ایسلام رئسپوبلیكاسی ایله مؤوجود اوْلان گرگین سییاسی مۆناسیبتلر  داها  دا  كسكینلشدی.  اؤلكه‌نین  داخیلینده  اقتصادی  تنززول  باش  آلیب گئدیر، ایستئهسال گۆجونون یالنیز 25 - 30%-بیر ایستیفاده اوْلونوردو.

ائرمه‌نیستانلا داوام ائدن مۇحاریبه‌‌، اۆسته‌لیك، یاریم میلیوْن قاچقین و كؤچكونون اوْلماسی وضعیتی داها دا چتینلشدیردی. اقتصادیاتدا حؤكم سۆرن كؤهنه اینزیباتی-آمیرلیك ایدارئتمه سیستمی لغو ائدیلدی، تزه‌سی ایسه یارادیلمادی. اقتصادیاتدا خاوْس حؤكم سۆروردو، طبیعی ثروتلر تالان ائدیلیردی. آذربایجان محصوللاری‌نین ساتیلماسیندان الده اوْلونان والیوتا اساساً خاریجی بانكلاردا شخصی حسابلاردا قالیردی. جمعیتده كسكین املاك طبقه‌‌لشمه‌سی گئدیردی - كیچیك بیر قروپ آدام زنگینلشیر، اهالی‌نین 60 - 70%-بیر ایسه یوْخسوللوق هددیندن ده آشاغی سویه‌ده یاشاییردی. ایشسیزلیك دۇرمادان آرتیردی. داخیلی و خاریجی سیاستده‌كی اۇغورسوزلوقلار و چاتیشمازلیقلار ایسه ایلك نؤوبه‌ده رئسپوبلیكا رهبرلیگی‌نین ناشی كادر سیاستی ایله باغلی ایدی و بۇنون دا نتیجه‌سینده ایدارئتمه آپاراتینا اۇیغون گلمه‌ین سلاهیتسیز شخصلر، اساساً ده آخج عضولری جلب ائدیلیردی. حربی رهبرلیكده بۇراخیلمیش كوْبود سهولر 1993-جۆ ایل آپرئلین 6-دا ائرمه‌نیلرین كلبه‌جری ایشغال ائتمه‌سی ایله نتیجه‌لندی، اۆسته‌لیك،  آغدره رایوْنو دا ایتیریلدی. اقتصادی پروْبلئملره قلبه نامینه دؤزن خالقیمیز بۇنو آخج رهبرلیگینه باغیشلامادی. ائلچیبی حؤكومتی اؤزونون خالق آراسینداكی دایاقلارینی ایتیریر، آخج-نین نۆفوذو دۆشوردو. اۆسته‌لیك، رهبرلیكده اوْلان آخج فۇنكسیوْنئرلری بیر- بیرلری ایله سییاسی چكیشمه‌لره گیردی.

1993-جۆ ایل ایینون 4-ده گنجه‌ده صۇرت حسینوْوون رهبرلیگی ایله حربی حیصه‌‌لرین قییامی نتیجه‌سینده آذربایجاندا وطنداش مۇحاریبه‌‌سی تهلوكه‌‌سی یاراندی. باشدا   ائلچیبی  اوْلماقلا   اؤزونون   سییاسی   گۆجسوزلویونو   درك   ائدن   رئسپوبلیكا رهبرلیگی  اییونون 9-دا  تجروبه‌لی  سیاستچی  حئیدر  الییئوی ناخچیواندان باكییا دعوت ائتمك مجبوریتینده قالدی.

1993-جۆ ایل اییونون  15-ده ه.الییئو  آلی سوْوئتین صدری  سئچیلدی.  بیر  نئچه گۆندن سوْنرا پرئزیدئنت ه.ائلچیبی قفلتن باكینی ترك ائدیب، دوْغما كندی كله‌كییه گئتدی و دفعه‌‌لرله اوْنا ائدیلن مۇراجعتلره باخمایاراق، باكییا گلمكدن ایمتینا ائتدی. اییونون 24-ده آر آلی سوْوئتی آذربایجان رئسپوبلیكاسی پرئزیدئنتی‌نین سلاهیتلرینی ه.الییئوه وئردی. آوقوستون 29-دا كئچیریلن رئفئرئندومدا ه.ائلچیبه‌یه اعتیمادسیزلیق گؤستریلدی. 1993-جۆ ایل اوْكتیابرین 3-ده ه.الییئو آذربایجان رئسپوبلیكاسی‌نین پرئزیدئنتی سئچیلدی.

1997-جی  ایله‌دك  اوْردوبادین  كله‌كی  كندینده  یاشایان  ه.ائلچیبی باكییا قاییتدیقدان سوْنرا یئنیدن فعال سییاسی فعالیته قوْشولموش و آذربایجان خالق جبهه‌سی پارتییاسی‌نین رهبری اوْلموشدور.

ابولفز ائلچیبی 2000-جی ایلده آنكارادا مۆعالیجه‌‌ده اوْلدوغو زامان وفات ائتمیش، باكییا گتیریله‌رك فخری خییاباندا دفن اوْلونموشدور.

 

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،