قالب وبلاگ

  آپاریردی. آردی-آراسی كسیلمه‌ین عصیانلار خالقین آزادلیق عزمینی نۆماییش ائتدیریردی. آلتی عصرین سوْنلاریندا آلبانییادا مئهرانیلر فئوْدال سۆلاله‌سی حاكمیته گلیر. گیردیمان ویلایتینی (مۆعاصیر شمكیر-قازاخ-توْووز بؤلگه‌سی) اؤزونه دایاق سئچن مئهرانیلر هم یئرلی اهالییه، هم ده شیمالدان آذربایجانا كؤچموش و بۇرادا مسكونلاشمیش صابیرلر طایفهلارینا آرخالانیردی. مئهرانیلر سۆلاله‌سیندن اوْلان واراز قریقوْر ساسانی حؤكمدارلاری‌نین آلبانییادا زردوشتلیگی یایماق ایسته‌یینه قارشی چێخیردی، چۆنكی آنلاییردی كی، بۇ یوْللا ساسانیلر آلبانلاری اؤزلرینه تابع ائتمه‌یه چالیشیر. گئنیش دۆنیاگؤروشو ایله سئچیلن واراز قریقوْر تكاللاهلیلیغی اۆستون تۇتور و خریستیانلیغی قبول ائدیر (واراز قریقوْر آدی اوْنون خریستیان اوْلماسینی گؤستریر). ساسانیلری اؤلكه‌دن قوْوان و اؤزونو آلبان چاری اعلان ائدن واراز قریقوْر اؤلكه‌نین دؤولتچیلیك عنعنه‌‌لرینی برپا ائدیر و اؤز ایقامتگاهینی گیردیمان قالاسیندان برده‌یه (اوْ زامان آلبان دیلینده پارتاو آدلانیردی) كؤچورور. ساسانیلرین واسسالی حساب ائدیلن مئهرانیلر مۆستقیل داخیلی  سیاست آپاریر  و اؤز سلاحلی قۆووه‌لرینه  مالیك ایدیلر.  633-جۆ ایلده ساسانی دؤولتینه عربلرین هۆجومو باشلاییر. ساسانی شاهنشاهی اۆچ یئزدگیرد بۆتون قۆووه‌لری عربلره قارشی یؤنلدیر. اوْنون خاهیشی ایله واراز قریقوْر آلبان قوْشونونو كؤمه‌یه گؤندریر. قوْشونون باشیندا اوْنون اوْغلو جاوانشیر دایانیردی. اؤلو سۇلار و كادیسی یاخینلیغینداكی دؤیوشلرده جاوانشیرین آلبانییا دؤیوشچولری مردلیكله وۇروشورلار. سالنامه‌چیلر یازیرلار كی، شاهنشاه شخصاً جاوانشیری فخری پالتار، كمر، ظفر بوْرولاری، "حاكمیت رمزی اوْلان ایكی قێزیل قالخان و ایكی قێزیل نیزه، قێزیل دستیی اوْلان قێلینج"، همچی‌نین بزك اشیالاری ایله تلتیف ائتمیشدی. جاوانشیر اؤز قوْشونو ایله ساسانی دؤولتی‌نین پایتاختی كتئسیفوْن (مداین) شهری‌نین مۆدافعه‌‌سینده و نهاوند دؤیوشونده ایشتیراك ائتمیشدیر. بۇ دؤیوشلرده 11 دفعه‌‌ یارالانان جاوانشیر مردلیگی ایله آد  قازانمیشدیر. حتی عرب  تاریخچیلری ده اوْنون  سركرده‌لیك  مهارتیندن  خبر وئریرلر. 9 ایل قۆربتده اوْلان جاوانشیر زنگین دؤیوش تجروبه‌سی توْپلامیشدیر. لاكین ساسانی دؤولتی‌نین سۆقوتا اۇغرادیغینی گؤردوكده اوْ، وطنه قاییتمیشدیر. 642-جی ایلده واراز قریقوْر وفات ائدركن جاوانشیری اؤزونه واریث اعلان ائتمیشدیر.

بۇ زامان آلبانییا سرحدلرینه عربلرله توْققوشمالاردا مغلوب اوْلموش ساسانی اوْردوسونون قالیقلاری یاخینلاشیر و جاوانشیردن سێغیناجاق ایسته‌ییر. جاوانشیر اوْنلاراتوْرپاقلاریندامسكونلاشماغاایجازهوئریر.لاكین یاخشیلیغی قییمتلندیرمه‌ین ساسانیلر یئرلی اهالینی تالان ائتمه‌یه باشلاییرلار. بۇنو ائشیدن جاوانشیر قوْشونلاری ایله اوْنلاری مغلوب ائدیر و اؤز اراذیلریندن كنارا آتیر. بئله بیر واختدا آلبانییا عرب قوْشونلاری سرحدلرینه یاخینلاشیر.

عربلری گۆجلو رقیب حساب ائدن جاوانشیر قوْنشو ایبئرییا حؤكمداری آترنئرسئخله اتفاق یارادیر، داها سوْنرا ایسه بیزانسا گئدیب ایمپئراتوْر ایكی كوْنستانتینله دانیشیقلار آپاریر. اوْ، عربلره قارشی بیرگه مۆباریزه آپارماغی تكلیف ائدیر. بۇ زامان عرب قوْشونلاری آرتیق آلبانییا ارازیسیندن كئچه‌رك شیمالی قافقازا یوْللانمیشدیلار. لاكین عربلر بۇرادا خزر خاقانلیغی‌نین قوْشونلاری طرفیندن دارماداغین ائدیلمیشدیلر.

ایمپئراتوْرلا دانیشیقلار زامانی جاوانشیر حیسس ائدیر كی، عملی كؤمكلیك گؤسترمك ایسته‌مه‌ین بیزانس ایمپئراتوْرو مۆختلیف شرطلرله آلبانییانی اؤزوندن آسیلی وضعیته سالماق ایسته‌ییر. بۇ سببدن ده جاوانشیر دانیشیقلارین خئییرسیز اوْلدوغونو گؤروب وطنینه قاییدیر.

662-جی ایلده  آلبانییایا  خزرلر  هۆجوم  ائدیر.  اوْنلار  آلبانییانین  شیمال اراذیلرینی تالان ائتمه‌یه باشلاییرلار. لاكین جاوانشیر قوْشونویلا اوْنلارا قارشی چێخیش ائدیر  و  كۆر  چایی  ساحلینده  باش  وئرمیش  قانلی  دؤیوشده  خزرلری  مغلوبیته اۇغرادیب اؤلكه‌دن قوْوور. 664-جۆ ایلده خزرلر یئنیدن آلبانییایا هۆجوم ائدیر. بۇ زامان آلبانییانین جنوب سرحدی بوْیونجا عرب قوْشونو جمعلشمیشدی. عربلرله جنوبدا و خزرلرله شیمالدا مۇحاریبه‌‌ آپارماغین مۆمكونسوزلویونو آنلایان جاوانشیر خزر خاقانی‌نین گؤروشونه گئدیر و دانیشیقلار آپاریر. جاوانشیره بیر سركرده و دؤولت باشچیسی كیمی حؤرمت بسله‌ین خاقان تئزلیكله جاوانشیرله راضیلیغا گلیر. ایمضالانمیش مۆتتفیقلیك مۆقاویله‌سینی داها دا مؤحكملتمك مقصدی ایله جاوانشیر خاقانین قێزی ایله ائوله‌نیر. بئله‌لیكله، قوْهوملوق علاقه‌‌سی واسطه‌‌سیله جاوانشیر خزرلرله اتفاق یارادیر، اؤز شیمال سرحدلری‌نین تهلوكه‌‌سیزلیگینی تعمین ائتمكله برابر، اؤزونه گۆجلو مۆتتفیق قازانیر. خزرلر آلبان اسیرلرینی، اله كئچیردیكلری قنیمتی و مال-قارانی دا قایتاریرلار. بۇندان سوْنرا لازیم گلردیسه، جاوانشیر اؤز قوْشونوندان باشقا، خزر قوْشونوندان دا ایستیفاده ائده بیلردی.

اوْ زامان شیمالی آفریكادان هیندیستان سرحدلرینه‌دك اۇزانان عرب خیلافتی دۆنیانین اوْن مؤهتشم دؤولتی ایدی. بۇنو آنلایان و عبث یئره اؤز آداملاری‌نین قانینی آخیتماق ایسته‌مه‌ین جاوانشیر عربلرله دانیشیقلارا باشلاماق قرارینا گلیر.

عرب  خلیفه‌سی مۆاوییه دۆشمن حساب  ائتدیگی جاوانشیرین  جۆزعی  مۆحافیظه‌‌ دسته‌سی ایله دمشقه دوْغرو گلدیگینی ائشیدنده اولجه بۇنا اینانمیر. اوْ، 633 - 642- جی ایللرده عربلره قارشی جاوانشیرین ایگیدلیكله وۇروشدوغونو بیلیردی و اوْنا گؤره ده آلبانلارلا مۇحاریبه‌‌ اوْلاجاغینی گؤزله‌ییردی. جاوانشیرین گؤزله‌نیلمز حركتی اوْنو چاشباش سالیر. هر حالدا، مرد اینسانلارا دایم حؤرمتله یاناشان خلیفه مۆاوییه جاوانشیری حؤرمتله قارشیلاماغی امر ائدیر. 667-جی ایلده دمشقده آپاریلان دانیشیقلاردا خلیفه آلبانییانین داخیلی مۆستقیللیگینی تانیییر. بۇ اوْ دئمك ایدی كی، عرب قوْشونلاری آلبانییایا یئریدیلمه‌یه‌جك، آلبانییانین داخیلینده هئچ بیر ایشه قاریشمایاجاقلار. عوضینده جاوانشیر هر ایل مۆعیین مبلغده وئرگی اؤده‌یه‌جك. اؤلكه‌سی‌نین مۆستقیللیگینی قوْرویوب-ساخلایا بیلمیش جاوانشیر وئرگی‌نین میقداری‌نین دا آز اوْلماسینا راضیلیق آلیر. خلیفه جاوانشیره فخری سلاح، قییمتلی هدیه‌‌لر و حتی فیل باغیشلایاراق اوْنو حؤرمتله یوْلا سالیر.

وطنینه قاییدان جاوانشیر قێسا زامان عرضینده اؤلكه‌نین حیاتینی نوْرماللاشدیرماغا نایل اوْلور. آلبانییا اقتصادی باخیمدان چوْخ اینكیشاف ائدیر. اوْنون پایتاختی برده بۆتون شرقده ایری تیجارت مركزی كیمی تانینماغا باشلاییر. بۇرادا شرق و قربدن، شیمال و جنوبدان گلن یوْللار كسیشیردی.

670-جی ایلده خلیفه جاوانشیری دمشقه دعوت ائده‌رك عربلرله بیزانس آراسیندا  گئدن دانیشیقلاردا واسطه‌‌چی اوْلماسینی ایسته‌ییر.  بۇ ایستك جاوانشیرین  هم خیلافتده،  هم ده بیزانسدا  نئجه بؤیوك  نۆفوذا  مالیك اوْلماسیندان  خبر  وئریر. جاوانشیر واسطه‌‌چیلیك میسسییاسی‌نین اؤهده‌سیندن مۆوفقیتله گلیر و آلبانییادان عربلرین خئیرینه یێغیلان وئرگیلرین 1/3 حیصه‌سی‌نین آزالدیلماسینا نایل اوْلور. آلبانییادا اوْلان ثابتلیگی آرازدان جنوبدا دا گؤرمك ایسته‌ین خلیفه بۇ اراذیلرین ده ایداره اوْلونماسینی جاوانشیره تكلیف ائدیر. "آرتیق تاماه باش یارار" دئین جاوانشیر بۇ تكلیفدن ایمتینا ائدیر. ایری فئوْداللارین حاكمیتینی محدودلاشدیران جاوانشیر اؤلكه‌سینده ثابتلیك یاراتماغا مۆوففق اوْلور. اؤلكه‌ده یئنی-یئنی قالالار تیكیلیر (اوْنلاردان جاوانشیر قالاسی اؤز مؤهتشملیگی ایله سئچیلیر)، شهرلرده یئنی-یئنی بینالار اینشا ائدیلیر. جاوانشیرین تاپشیریغی ایله تاریخچی موْیسئی كالانكاتلی، “آغوانلارین تاریخی" اثرینی  یازماغا باشلاییر. اؤلكه‌ده مدنیت سرعتله اینكیشاف ائدیر.

لاكین 681-جی ایلده بیر نئچه آلبان فئوْدالی جاوانشیره سۇی-قصدی تشكیل ائده‌رك اوْنو اؤلدورور. سالنامه‌چیلر گؤستریر كی، باشدان-آیاغادك سلاحلانمیش سۇیقسدچی سارای   عیانلاری گئجه ایكن سلاحسیز جاوانشیره هۆجوم ائتمیشلر. لاكین اوْ، قێلینجینی سێییرماغا ماجال تاپمیش و گۆجلو مقاومت گؤسترمیشدیر. آرخادان وۇرولان ضربه‌‌ اوْنو اؤلومجول یارالامیش و اوْ، اۆچ  گۆن سوْنرا دۆنیاسینی دیَیشمیشدیر. مۆعیین ائدیلمیشدیر كی، سۇی-قصدین تشكیلینده بیزانسین دا الی اوْلوب: ایمپئراتوْر جاوانشیرین عربلرله یاخینلیق ائتمه‌سیندن و خزرلرله مۆتتفیقلیگیندن چوْخ ناراحات اوْلموشدور.

آذربایجان   تاریخینده   جاوانشیر   اؤزونه‌مخصوص   یئر   تۇتور.   مهارتلی دؤیوشچو، مرد  اینسان اوْلماقلا  برابر، اوْ، پئشكار  سركرده، ماهیر  دیپلوْمات و ان اساسی اؤلكه‌نین ماراقلارینی هر  شئیدن اۆستون تۇتان گؤركملی تاریخی شخصیت  كیمی آذربایجان خالقی‌نین تاریخینده بۇ گۆن ده یاشاییر.

بؤلوم لر: آذربایجان تاریخیندن یۆز شخصیییت ،